Аднаму з самых значных сучасных беларускіх мастакоў Ігару Цішыну даводзілася займацца творчасцю ў розных краінах і гарадах. Апошнім часам — у Індыі, Грузіі і Германіі. Напачатку 2020 года ён папрасіў у Беларускага саюза мастакоў майстэрню ў Мінску, каб можна было працаваць там нейкі час у годзе. Аднак пасля вядомых падзей гэтае пытанне хутка закрылася. Творца жыве ў Бруселі і мае майстэрню ў невялікай кватэры. У бельгійскую сталіцу аўтар пераехаў у 1999 годзе, але сувязі з радзімай не страціў. Больш за тое, вобразы і сюжэты яго карцін, калажаў, інсталяцый і велізарных роспісаў («татальных інсталяцый») непасрэдна звязаныя з беларускімі рэаліямі, яго творчасць — неадрыўная, складовая і важная частка беларускага мастацтва.

Паразмаўлялі з Ігарам Цішыным пра лёгкі партызанскі рух, жывапісную традыцыю «ад Тыцыяна» і пра старанна кшталтаваную маргінальнасць.

Ігар Цішын. Фота з асабістага архіву мастака

— Вы па адукацыі мастак-манументаліст. У выставах пачалі ўдзельнічаць з 1980 года. Што павінна адбыцца с маладым мастаком, каб ён так рэзка звярнуў у бок ад савецкага мэйнстрыму, ад таго, чаму яго так настойліва вучылі? Што паўплывала ў гады маладосці?

— Я думаю, што для мастака не важна, дзе і як ён вучыўся, істотнае яго стаўленне да гэтай вучобы, а асабліва — крытычнае стаўленне да таго, што ён рабіў тады. То-бок мае значэнне не толькі тое, чаму ён навучыўся, але і тое, чаму не навучыўся. Сярод маіх выкладчыкаў былі добрыя мастакі дый проста добрыя людзі. Больш сучаснае разуменне ўсіх праблем у мастацтве, вядома, даў выкладчык Алег Хадыка. Але такога пасля вучобы ўжо было мала, бо калі не рухаешся, то стаіш на месцы.

Трэба было ўвесь час здабываць новыя веды, уражанні, бо я перакананы, што мастаку трэба пастаянна мяняцца. Я ніколі не мог сказаць, што тое, што я раблю — канчатковы вынік маёй творчасці, я ніколі сабе не тыражаваў.

У майстэрні Ігара Цішына. Фота Ігара Цішына

— Адзін з вашых знакавых праектаў у Мінску — «Лёгкі партызанскі рух». Раскажыце пра гэтую містыфікаваную гісторыю партызана.

— Партызанская ідэя стала зараджацца ў мяне ў 1990-я гады пад уплывам палітычных павеваў, з аднаго боку, і генетычных, з іншага. Паступова з’явілася жаданне неяк матэрыялізаваць гэты партызанскі праект, які ў выніку ўключаў у сябе дзве часткі выставы і невялікую кніжку з тэкстамі.

Я доўга шукаў месца, дзе можна было б зрабіць такую выставу. Шукаў жылы дом, пажадана пустуючы. І знайшоў на вуліцы Чарвякова. Там нелегальна жылі нейкія бамжы. Можна было выкарыстоўваць два маленькія пакоі, калідор і кухню. Гэта быў 1997 год. Калі я зрабіў там экспазіцыю, то паклікаў яе паглядзець сваіх сяброў і знаёмых.

Post №1. 2014 г. 

Partisanen. 2014 г.

— Дарэчы, як вы дзеліце гэтую тэму з Артурам Клінавым, які выдаваў часопіс «Партызан»? Вам было цікава, што ён рабіў?

— Прыйшоў на выставу і Артур Клінаў. Ён вельмі зацікавіўся гэтай тэмай, а потым вывеў цэлую тэорыю і пачаў выдаваць часопіс «pARTisan». Я лiчу, што Клінаў вельмі шмат зрабіў для беларускай культуры і, наколькі я ведаю, працягвае рабіць. Увесь яго праект «pARTisan» — часопісы і серыя каталогаў, вельмі значны, без гэтага немагчыма ўявіць сабе сучаснае мастацтва Беларусі.

— А пасля з’явіўся малады мастак Сяргей Шабохін і дэклараваў, што стратэгію партызанства прыйшоў час замяніць актывізмам. І калі Клінаў выдаваў часопіс «pARTisan», то Шабохін заснаваў партал па сучасным мастацтве Art Aktivist. Як вы паставіліся да змены ў стратэгіях мастацкай барацьбы?

— Я быў упэўнены, што актывізм ператворыцца ў партызанскі актывізм, так яно і здарылася.

Цяпер у Беларусі партызанства вярнулася ў выглядзе падпольных выстаў, кватэрнікаў і нават выстаў у лесе. Я ўяўляю, як цяжка зараз жыць у Менску. Ты жывеш і працуеш, ведаючы, што ёсць рэчы, пра якія нельга казаць, трэба проста маўчаць і абыходзіць такія тэмы.

Вось расказваюць, што некаторым мастакам не дазваляюць удзельнічаць у выставах, незалежна ад таго, што яны малююць, хоць і пейзажы з бярозкамі. А былі мастакі, якім не дазвалялі спачатку, а потым дазволілі. Мабыць, гэтыя мастакі ўсвядомілі свае памылкі. Або вось аднаго мастака паклікалі на размову ў КДБ, і пасля гэтага куратар выстаў перастаў з ім працаваць.

Я думаю, што калі гэта ўсё скончыцца, трэба будзе ўзнагароджваць ордэнамі мастакоў, якія выжылі. Як некалі блакаднікаў, якія засталіся ў жывых.

— Сваю жывапісную традыцыю, як паведамляе Вікіпедыя, вы вядзеце ад Тыцыяна, праз Хаіма Суціна і Фрэнсіса Бэкана. А вобразы? Дзе вы іх знаходзіце? Чым натхняецеся? Імпульсы якога кшталту могуць нарадзіць вобраз?

— Так, ёсць такое разуменне адмысловай жывапіснай традыцыі, лініі, якая ідзе ад Тыцыяна, потым да іншых мастакоў, да дэ Кунінга, Суціна, Бэкана і іншых. Яна ідзе праз стагоддзі. Многія мастакі прымыкалі да гэтай лініі ў большай ці меншай ступені. Я часткова перасякаюся з гэтай лініяй. Але апроч вялікіх дасягненняў гэтых мастакоў, мяне яны цікавяць як персанажы. Я калісьці распавядаў, як у 1978 годзе бачыў Фрэнсіса Бэкана ў бамбасховішчы ў Менску, дзе прадавалi фарбы для мастакоў. А пра Суціна ў мяне ўвогуле шмат гісторый.

Думкі і ідэі для працы з’яўляюцца непрадказальна. Мастацтва нараджаецца, як вядома, з усялякага глупства: нейкае выказванне, слова, карцінка з навін, смецце на дарозе, малюнак на плоце і шмат чаго яшчэ могуць падказаць кірунак працы. У творчасці нічога не трэба шукаць, звычайна ўсё само прыходзіць.

Калісьці ў 1990-я гады ў мяне былі праблемы з каленам. Хадзіў па розных дактарах, прафесарах, ніхто не мог зразумець, што за праблема. І аднойчы прыйшоў доктар, i пра яго сказалi, што ён працуе ў Iнстытуце нагi, аддзеле калена. Не ведаю, цi такое ёсць: «Iнстытут нагi, аддзел калена», але мяне гэтыя словазлучэнні вельмі зацікавілі, яны блізкія да маёй тэмы маргінальных словазлучэнняў. Тут ёсць і наіўная геаметрыя, і сталярная эротыка. «Iнстытут нагi, аддзел калена» — гэта можа быць назва для карцiны, для выставы, для п’есы, для ўсяго.

Гэта пра ваша пытанне, адкуль што бярэцца. Калi-нікалi твор можа нарадзіцца са слова.

Фрагмент выставы "Do not disturb me when I’m bored" ў мінскай галерэі A&V. 2019 

Безумоўна, на тэмы маіх твораў моцна ўплывае палітычная сітуацыя ў Беларусі, у свеце. Цяпер шмат ствараецца такога мастацтва. І часта бывае так, што палітычнае мастацтва лёгка ператвараецца ў дэкаратыўнае. Карціна з разбураным домам і забітым чалавекам можа добра ўпісацца не толькі ў арт-кірмаш, але і ў інтэр’ер дарагой кватэры. Але разумеючы ўсю гэтую сітуацыю, сядзець і займацца «чыстым» мастацтвам дзесьці ў Менску таксама не выйсце. Цяжка гэта ўсё...

У майстэрні мастака. Фота Ігара Цішына

— У чым сіла вашай сканструяванай маргінальнасці, чаму ў вас пераважаць вобразы нізавой культуры, чаму вы любіце трэш, інфернальнасць? У чым іх сіла?

— Так, мне блізкія арт-брут, розныя праявы маргінальнасці, прымітыў. Калі я жыў у Беларусі, я любіў паездкі ў правінцыю, хаця і ў Мінску можна адшукаць нешта з нізавой культуры, але ў правінцыі гэтага, безумоўна, больш.

Вы пытаеце пра маргінальнасць. Але партызанства — гэта і ёсць маргінальнасць.

Ігар Цішын. Фота з асабістага архіву мастака

У дзяцінстве я жыў на хутары ў бабулі, і наш сусед, дзед Іван, быў былы партызан. Падчас вайны ён быў у партызанах, якія былі супраць усіх і ў асноўным займаліся рабаваннем. Пасля вайны ён стаў старшынём калгаса, але потым яго нехта пазнаў, яго пасадзілі, некалькі гадоў ён правёў у турме. Добры такі быў, кароў пасвiў і часам мяне з сабой браў. Каровы пасвіліся ў палях паміж лясамі і балотамі, а мы ляжалі на пагорку і ён мне расказваў, як цяжка было падчас вайны знайсці ежу, як дрэнна, калі вайна, як добра жыць у лесе з птушкамі, звярамі, грыбамі і ягадамі.

— Вы можаце назваць тэмы, якія могуць вас захапіць? Цяпер захапляюць?

— Тэмы, якія мне цікавыя, не мяняюцца з гадамі. У 1997-м быў «Лёгкі партызанскі рух», перыядычна я звяртаюся да гэтай тэмы ў розных варыяцыях, не заўсёды наўпрост.

Ёсць яшчэ тэма «Голы дом». Так называлася праца на паперы, але адначасова і эскіз татальнай інсталяцыі. Я яшчэ збіраюся вяртацца да гэтай тэмы. Яна можа быць абсурдна-паэтычнай, настальгічнай, але і палітычнай.

Naked House. Аўтар: Ігар Цішын. 2024 г.

— Як вы ствараеце татальныя інсталяцыі, займаючы жывапісам цэлыя сцены? Робіце эскізы? Ідзеце за ўяўленнем? Натхняецеся інтэр’ерам, сценамі, на якіх малюеце? Гісторыяй месца ці сваім тэмамі?

— Маю апошнюю працу ў Музеі Вольнай Беларусі ў Варшаве можна толькі адносна назваць татальнай інсталяцыяй, блізка, на мяжы, але не зусім. 

Татальнай інсталяцыяй быў «Лёгкі партызанскі рух» 1997 года ў бамжацкім прытоне. У двух пакоях інсталяцыя, а ў трэцім жылі бамжы. Я прасіў часам бамжа Сярожу выйсці разліць віно для гасцей, ён гэта рабіў з гарачым энтузіязмам. У доме не было электрычнасці, але над участкам былі працягнуты электраправады, Сярожа закінуў на гэтыя правады свой провад — і з’явілася святло. Па легендзе гэты дом належаў нейкаму маёру міліцыі, і гэты маёр пасяліў там бамжоў, каб даглядалі гаспадарку.

З серыі "Лёгкі партызанскі рух". 1997 г.

— Перад вамі белае палатно ці сцяна... Як усё адбываецца? Як яны напаўняюцца вобразамі? Наколькі вы кантралюеце гэты працэс, ці рука сама вядзе? Як часта здараюцца адкрыцці, і хто вам падказвае, на вашу думку?

— Калі пачынаеш нешта новае, кожны раз атрымліваецца па-рознаму, часам непрадказальна. І ў гэтым самая цікавасць. Інакш і не павінна быць для мяне. Эскізы я часам раблю, але эскіз — гэта самастойная праца, няма сэнсу яе паўтараць у іншым фармаце. Бывае, што пачатак працы не атрымліваецца, пачынаеш перарабляць ці прыбіраеш яе ў бок, потым ізноў трэба перарабляць, і так заўсёды.

Творчы працэс нельга прадбачыць, я прыхільнік мастацтва, якое можна назваць непрадказальным. Бываюць аўтары, якія прытрымліваюцца аднаго стылю, бываюць больш спантанныя, бо яны пастаянна ўслухваюцца ў сябе.

Вядома, ёсць у галаве, у думках уяўленне, як павінна атрымаецца. Але рух думкі і рух рукі не заўсёды супадаюць.

Міхаліна Мехавіч, Budzma.org