Берлін, Дзюсельдорф, Вісбадэн, Цюрых, Малага, і ў ліпені Вільня... Проста зараз па еўрапейскіх гарадах працягваецца тур Аляксандра Чарнухі — аўтара кніг «Гвалт» і «Свінні», музычнага крытыка і вядоўцы блога аб беларускай музыцы «Міністэрства сепультуры», піша reform.news.

Аляксандр — бадай адна з самых незалежных і заўважных постацяў у беларускай незалежнай культуры. Чалавек, які не баіцца быць шчырым, прынцыповым, вострым. Быць самім па сабе і рабіць тое, што лічыць важным. На адным дыханні «Культурны фронт» прачытаў яго раман «Свінні», а таксама ацаніў вусцішнасць і метафарычнасць яго новага зборніка апавяданняў «Гвалт».

Размову з творцам пачалі з таго факту, што адно з апавяданняў у кнізе «Гвалт» — «Лакрымоза» — натхнёнае расследаваннем Reform.news. Але гутарка атрымалася не толькі пра кнігу; а таксама пра прычыны эміграцыі Аляксандра Чарнухі з Беларусі, пра асабістыя змены пасля 2020 году, пра «Міністэрства сепультуры», беларускі шоубіз і, вядома, беларускі кантэкст.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

«У гэтай цыбулёвай гісторыі вельмі шмат сімвалізму»

— Аляксандр, маё першае пытанне пра ваша апавяданне «Лакрымоза». Нечакана прыемна было зразумець, што расследаванне нашага медыя натхніла вас на напісанне гэтага твору. З іншага боку, расследаванне было пра зусім невясёлыя рэчы. Нагадаю, што гаворка ў артыкуле ішла пра цыбульную плантацыю нямецкага бізнесу Ёрга Дорнау, дзе працавалі беларускія палітзняволеныя. Гэта ўсё адбываецца ў Беларусі, і, па сутнасці, артыкул пра тое, што ў ХХІ стагоддзі існуе рабская праца. Маё пытанне, уласна, пра тое, як нараджалася гэта апавяданне?

— Тут трэба, па-першае, занурыцца ў тое, з чаго пачыналася мая пісьменніцкая дзейнасць. Бо я працаваў журналістам, і першы мой твор «Свінні» акурат быў пабудаваны на міксе «фікш» і «нон-фікшн». Калі ўважліва чытаць той тэкст, можна заўважыць там шмат падзей, цытат, персанажаў, натхнёных рэальнымі гістарычнымі постацямі, ці не зусім гістарычнымі.

— Так. Заўважылі.

— Тое самае ў мяне адбылося і з «Гвалтам». Мне вельмі цікава будаваць наратыў на рэальных гісторыях, ствараць постмадэрнісцкі кантэкст, у якім жывуць гіперспасылкі на рэальныя падзеі.

«Лакрымоза» акурат пра гэта — пра тое, што нашая рэальнасць нашмат больш жорсткая, чым выдумка.

Мне падалося, што ў гэтай цыбулёвай гісторыі вельмі шмат сімвалізму. Проста таму, што гэта рэальна слёзы беларусаў на продаж. З аднаго боку, увесь свет, у тым ліку Еўропа, глядзіць на нас з глыбокай заклапочанасцю, спачувае нам. А з іншага — тая ж Еўропа зарабляе на слязах беларусаў — кажу пра асобных яе прадстаўнікоў, еўрапейцаў. Гэта наводзіць на пэўныя разважанні.

«Уся наша гісторыя прасякнута гэтымі слязьмі»

— Для мяне, прызнацца, гэта метафара пра слёзы была даволі нечаканай. Згодна з логікай твору мяркуеш, што зараз будзе неспадзяваны паварот, але па выніку таварам у апавяданні ў еўрапейскага прадпрымальніка аказваюцца слёзы, а не цыбуля.

— Так. І гэта мая паралель пра слёзы на продаж супадае таксама, заўважу, і з разважаннем класіка беларускай літаратуры Альгерда Бахарэвіча. Падчас сустрэчы на фестывалі "Прадмова«ў Варшаве ён заўважыў, што пакуль мы не плачам, мы нікому ў Еўропе не патрэбныя. Альгерд казаў пераважна пра беларускую літаратуру. Але мяркую, што тое можна пашырыць не толькі на літаратуру. Гэта наша персанальная беларуская «Лакрымоза», на маю думку.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

— Вы адзначалі, што слёзы на продаж — гэта ў пэўным сэнсе беларуская нацыянальная традыцыя. Я так разумею, што тут для вас выбудоўваецца нейкая доўгачасовая лінія. Не маглі б вы патлумачыць гэту тэзу?

— Мне падаецца, што слёзы на продаж былі эфектыўнымі ўсю гісторыю незалежнай Беларусі, і не незалежнай таксама. Увогуле ўся наша гісторыя прасякнута гэтымі слязьмі, мы і вывучаем саміх сабе праз слёзы.

Чаму людзі, якія вучыліся ў школе і чыталі беларускую літаратуру, часта скардзяцца на тое, што ўсе беларускія творы — гэта пакуты, слёзы, боль? Выбачайце, а адкуль не ўзяцца тым пакутам, слёзам і болю, калі ў нас такая гісторыя?

Вось я напісаў раман «Свінні», і ён пераклікаецца з іншым беларускім сатырычным творам стогадовай даўніны — «Запіскамі Самсона Самасуя» Андрэя Мрыя. Але ці шмат такіх твораў у беларускай літаратуры? Ці шмат падобных рэферэнсаў увогуле знойдзем? Тое самае і з рэальнасцю. Мне падаецца, што «слёзы на продаж» — гэта хутчэй не беларуская традыцыя, а натуральная рэакцыя на гістарычныя падзеі, якія вакол Беларусі адбываюцца.

«Нам трэба забіваць дыктатара ўнутры сябе»

— Ок, працягну тэму. Цікава, што ваш першы раман «Свінні» створаны ў жанры «чорнай» сатыры. А вось «Гвалт» я бы назвала антыўтопіяй, пры тым, што там ёсць апавяданні і больш рэалістычныя. Але той жа «Глобстар» можна далучыць да антыўтопіі, творы «Халадзец», «Хвост», «Рука»... Падчас чытання мне згадаўся вядомы серыял «Чорнае люстэрка» — інтанацыйна «Гвалт» і слыннае шоу пра ўплыў тэхналогій на свядомасць чалавека для мяне супалі. Толькі ў вас не тэхналогіі, а гвалт пранізвае ўсе сферы нашага жыцця. Таксама прыгадаўся ў гэтым рэчышчы і беларускі серыял «Працэсы» Андрэя Кашперскага, створаны на «Белсаце». Яго таксама ў пэўным сэнсе можна назваць антыўтопіяй. Атрымоўваецца, што «Гвалт» нібыта падсвяціў гэту заканамернасць — прысутнасць жанру антыўтопіі ў нашай прасторы. Ці не пагодзіцеся са мной, і калі так — чаму гэта адбываецца на вашу думку?

— Пагаджуся. І адказ тут такі: калі ўсё сваё свядомае жыццё жывеш у дыктатуры і адчуваеш сябе ў гэтай парадыгме, то натуральным чынам пачынаеш разважаць пра тое, дзе праходзяць яе межы, куды яна «эвалюцыянуе».

Канешне, у такім выпадку ў творцаў уключаецца ўжо працэс канструявання новых формаў дыктатуры. Спачатку гэтыя прыдумкі падаюцца фантазіяй, магчымым шляхам развіцця, а з часам у некаторых выпадках пераўтвараюцца ў рэальнасць.

Калі я пісаў, скажам, «Свінні», мне шмат тады падавалася гратэскнай сатырай, абсурдам, фантазіяй. Зараз ужо шмат з чаго такім не падаецца.

Памятаеце такі фрагмент у рамане, калі чыноўнікі сядзяць на важным пасяджэнні і думаюць, як бы людзям патлумачыць, што свінняў больш няма? І ў адной чыноўніцы ўзнікае ідэя, каб прывесці ў Беларусь мусульман — каб яны проста жылі, і каб іх традыцыі, звязаныя са спажываннем некаторых жывёл у ежу, на Беларусь распаўсюджваліся. Здаецца, што ўсё гэта адарвана ад жыцця. Але вось жа нядаўна ўсе абмяркоўвалі 150 тысяч пакістанцаў, якія едуць працаваць у Беларусь. Пагадзіцеся, гэта ўжо не падаецца нерэальнай карцінай, нерэальным сцэнаром.

— Так, было смешна, а зараз ужо не смешна.

— Бачыце, тут пытанне ў тым, што гэта не толькі пра дыктатуру ўлады, — гэта пра дыктатуру ўнутры кожнага з нас. У апавяданні «Халадзец» я акурат звяртаю ўвагу на дыктатуру, звязаную з культурай адмены, кэнселінгам, куды нас гэта можа прывесці. Гэта вельмі важны аспект.

І калі я кажу пра кнігу «Гвалт», то ў першую чаргу звяртаю ўвагу на тое, што нам трэба забіваць дыктатара ўнутры сябе. Таму што немагчыма змагацца з дыктатурай вонкавай, калі яна ўнутры нас. Калі мы не тое, што не пагаджаемся з іншымі меркаваннямі, а мы кэнселім людзей, калі іх меркаванне адрозніваецца ад нашага, — усё гэта вельмі небяспечны шлях.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

«Нам было дастаткова ціску ў краіне»

— Аляксандр, як вы лічыце, ці нарадзіліся б «Гвалт» і «Свінні», калі б вы засталіся ў Беларусі?

— Магчыма, нарадзіліся, але не факт, што яны былі б у публічнай прасторы. Упэўнены, што яны проста ляжалі б «у шуфлядзе» і чакалі б свайго часу.

— Як увогуле здарылася ваша гісторыя эміграцыі?

— Даволі спакойна. Мы з жонкай з’язджалі без нейкага адчувальнага ціску персанальна на нас. Нам было дастаткова ціску ў краіне: цудоўна разумелі, што калі будзем працягваць жыць у Беларусі, то не здолеем рабіць тое, што нам хочацца рабіць.

Для мяне вельмі важна адчуваць сваю ўнутраную свабоду. Таму для нас ад’езд — было адзінае правільнае рашэнне ў тых умовах, якія складваліся. Мы пераехалі яшчэ да пачатку вайны. А калі яна пачалася, нашы намеры толькі пацвердзіліся. Калі бачыш што адбываецца ў тваёй краіне, як афіцыйныя ўлады паводзяць сябе, і робіць цябе без твайго дазволу саўдзельнікам агрэсіі, гэта проста невыносна.

— Вы асуджаеце тых, хто застаўся?

— Ніколі ў жыцці не буду асуджаць людзей, якія засталіся ў Беларусі.

І лічу, што падзел на тых, хто з’ехаў, і тых, хто застаўся, — вельмі штучны. Сучасныя тэхналогіі і сродкі камунікацыі дазваляюць кожнаму з нас быць у беларускім кантэксце. Адзінае, што важна, — адчуваць сябе беларусам. Як кажуць: можаш адчуваць сябе ў Беларусі, а можаш адчуваць беларусам. Гэта не заўсёды рэчы тоесныя. Так вось для мяне важна адчуваць сябе беларусам.

Зараз калі я сустракаюся з беларусамі і беларускамі ў розных месцах: у Грузіі, у Нідэрландах, ЗША, то разумею, што шмат хто з той публікі больш беларус, чым тыя, хто застаўся ў краіне. Не хацелася б нікога пакрыўдзіць. Яны больш цікавяцца сваім, больш размаўляюць пра сваё, пражываюць сваё беларускае... Але ёсць і адваротныя прыклады: людзі, якія жывуць у Беларусі і працягваюць рабіць сваю справу. Пад неймаверным ціскам. Гэта вельмі важна.

Дарэчы, калі мы з’ехалі, і я выпусціў «Свінняў», то пачаў адсочваць біяграфіі замоваў кнігі. Гэта амаль 60 краін па ўсім свеце! Новая Зеландыя, Аўстралія, Паўднёвая Карэя, Ірак, Бразілія, ЗША, Канада...

— Нават Ірак!

— Прычым я праводзіў расследаванне. Гэта сапраўды была рэальная замова ў Ірак. Чалавек, які замаўляў туды кнігу, жыве ў Эміратах, але па працы раз на два-тры месяцы ездзіць у Ірак. Такая цікавостка.

Фота: Павел Васілёнак

«Гэта быў краш-тэст для мяне, ці цікава ўвогуле людзям тое, што я раблю»

— Вас асабіста змяніў 2020 год? Змяніла эміграцыя?

— Я бы сказаў, што стаў браць больш адказнасці.

І мне падаецца, што гэта не толькі мая гісторыя. Шмат хто з нас жыў у Беларусі ў пэўнай зоне камфорту. Яна не абавязкова можа быць у тым месцы, дзе табе нічога не пагражае, проста цябе знаёмая гэта сістэма каардынат. Усё вядома, побач сябры, блізкія. Калі ўзмацняецца нейкі ціск, ведаеш, як з гэтым працаваць, што рабіць, каб зноў апынуцца ў знаёмай прасторы.

Але эміграцыя — гэта безумоўны выхад з той зоны. І зараз мне нават не хочацца вяртацца ў тую сістэму каардынат. Бо калі ў яе трапляеш, перастаеш развівацца, як табе таго хацелася б.

А для мяне развіццё — гэта пачатак нечага новага, і стварэння з гэтага новага сваіх новых арт-аб’ектаў, называйце гэта як заўгодна. Прычым важныя не свае персанальныя амбіцыі — ніколі не хацелася стаць зоркай, істотны сам факт стварэння, тое, што можаш дзяліцца гэтым з людзьмі, весці з імі дыялог.

І ўсё, што я ствараю, скіравана на тое, каб у нас адбываўся дыялог, каб ствараўся свой кантэкст. Не абмяркоўвалі чужое, а каб мы абмяркоўвалі сваё і сваіх. Праз кнігі, праз мой канал «Міністэрства сепультуры» я хачу пашыраць беларускі кантэкст. І не важна, дзе гэта адбываецца: у эміграцыі, ці ўнутры Беларусі. Эміграцыя ў маім выпадку — гэта акурат інструмент, каб рабіць тое, што я хачу рабіць.

— Калі падсумаваць, вы сталі больш адказным і больш адкрытым?

— Больш адказным, больш адкрытым, стаў больш працаваць са сваімі праектамі, а не з чужымі. Раней, будучы журналістам у кампаніі, я па сутнасці працаваў для ўласнікаў бізнесу. А зараз даю рады са сваімі праектамі. І выбудоўваю свае стратэгіі сыходзячы са знешніх фактараў.

Напрыклад, калі ў мяне скончылася фінансаванне ў канале «Міністэрства сепультуры», я наўпрост звярнуўся да сваёй аўдыторыі — і гэта таксама была праверка, краш-тэст для мяне, ці цікава ўвогуле людзям тое, што я раблю.

І тое, што аўдыторыя мяне падтрымала, кажа пра тое, што цікава.

Заўважу, што і на «Гвалт» я збіраў грошы праз краўдфандынг. І людзі таксама падтрымалі выданне маёй кнігі. Можна дадаць, што і межы маёй персанальна свабоды значна пашырыліся, і гэта таксама для мяне вельмі важна.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

«Няма проста грошай у індустрыі. Увогуле індустрыі самой няма»

— Саша, не магу прайсці міма вашай дзейнасці як музычнага крытыка. Гэта вельмі натхняльна, што вы працягнулі ёй займацца, нягледзячы на вялікую занятасць у пісьменніцтве. Заўважу, што за часы вашай кар’еры вы заснавалі, прымалі ўдзел у некалькіх музычных праектах: Ultra-Music.com у 2010-я, Onliner.by, а сёння блог «Беларуская музыка» і YouTube-канал «Міністэрства сепультуры». Калі параўноўваць гэтыя дзесяцігоддзі, ці можна казаць пра тое, што музыка ў апошнія гады стала больш важнай для беларускага грамадства?

— Не магу сказаць, што яна калісьці была не важнай. Людзі як хадзілі на канцэрты, так і працягваюць на іх хадзіць. Проста розныя магчымасці ў розных людзей. Нехта ўнутры Беларусі не можа сабе дазволіць наведваць канцэрты заходніх актуальных артыстаў, якіх могуць наведваць людзі ў эміграцыі. Ды нават на беларускіх музыкантаў унутры Беларусі складана трапіць, бо не кожнаму выдаюць гастрольнае пасведчанне. І таксама не кожны, хто займаецца творчасцю ў Беларусі, мае магчымасць паехаць з канцэртамі за мяжу і паказваць сябе ўжо беларусам у эміграцыі. Гэта прыкмета эпохі, у якой мы жывём, складанасці, але музыка для чалавека — гэта натуральная частка жыцця, ён заўсёды ёй цікавіўся.

Пытанне для мяне хутчэй у тым, наколькі адпавядае тое, што зараз робяць беларускія музыкі ўнутранаму настрою беларусаў? Ці забяспечваюць попыт беларускія артысты? Ці чуюць яны тое, пра што думае грамадства? Пра што яно размаўляе? Ці ловяць яны нерв гэтай эпохі?

Мы бачым, хто зараз унутры краіны збірае «Мінск-Арэну» — і гэта ролевыя мадэлі ў першую чаргу. Поп-музыка заўсёды працуе з ролевымі мадэлямі.

— І ці ёсць тыя ролевыя мадэлі ў беларускай музыцы?

— Ёсць. Той жа Макс Корж. Мы можам да яго ставіцца па-рознаму, але гэта ролевая мадэль шмат для каго з беларускай аўдыторыі. Можна заплюшчыць вочы на выканаўцу — маўляў, я такое не слухаю, але гэта не значыць, што побач з табой не жывуць людзі, якім Корж не цікавы. Гэта таксама і пра пэўную дыстанцыю паміж умоўным сярэднім класам і рэальнымі беларусамі.

Трэба разумець, што ўсе беларусы — гэта абсалютна розныя людзі. Нас, кожную нацыю, аб’ядноўвае ў першую чаргу кантэкст, у якім мы жывём. Усё астатняе... У беларусаў могуць розныя густы, палітычныя перакананні, зацікаўленасці, розны лад жыцця — абсалютна не кожны беларус мусіць хадзіць у вышыванцы, размаўляць па-беларуску і думаць па-беларуску. Але вось думаць пра беларускае ён можа. Проста таму, што для гэтага створаныя ўмовы, ёсць беларускі кантэкст, саўдзельнікам якога можна быць.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

— Добра, наколькі адпавядаюць музычныя прапановы запыту беларускага грамадства? Таму што Макс Корж усё роўна не закрые ўсіх.

— Не адпавядаюць абсалютна. Проста таму што няма ўмоваў і перадумоваў для гэтага. Няма поўнавартаснага бізнесу, які рэагуе на зацікаўленасці публікі. Няма прадзюсарскіх інстытуцый, якія могуць ствараць зорак адпаведна запытам грамадства. Няма проста грошай у індустрыі. Увогуле індустрыі самой няма. Поспехі беларускіх артыстаў, якія б яны не былі глабальныя, ці то Макс Корж, ці то Molchat Doma, ці беларускія намінанты на «Грэмі», якіх у нас два, гэта ўсё роўна спарадычныя поспехі. Гэта не правіла, ці нейкая заканамернасць, гэта проста так атрымалася. А значыць, што мы не працуем па нейкіх правілах, каб закрываць попыт з боку аўдыторыі.

Увесь шоубіз — гэта бізнес у першую чаргу. І ён скіраваны на тое, каб працаваць з мноствам даных. Каб апрацоўваць гэтыя даныя і выводзіць нейкія правілы і схемы, па якіх закрываць нішы, зарабляць грошы на тым, што цікава людзям. У нас гэта не працуе.

«Я намагаюся вытрымліваць баланс»

— Адсутнасць індустрыі — гэта сапраўды сумная дадзенасць, якая актуальная не толькі ў дачыненні да музыкі, але шмат якіх сфер — беларускага кіно, тэатра... Выключэннем можна назваць, бадай, толькі літаратура, але гэта з-за сеткі выдавецтваў. Але я хачу звярнуць увагу вось на што — на музычную крытыку. Ultra-music.com як бізнес, умоўна кажучы, паў у 2010-я, Experty.by — вядомы музычны партал, які існаваў дзесяць год і быў такой пляцоўкай, з якой музыканты пачыналі свой дзень, таксама быў вымушаны закансервавацца. А вось сёння, скажам, у не самыя спрыяльныя часы ўзнікла «Міністэрства сепультуры» і да гэтай пары жыве, нягледзячы на ўсе цяжкасці. Як гэта можна патлумачыць?

— Паглядзіце, у Ultra-music.com, Experty.by ніколі не было бізнес-плана. У абодвух выпадках гэта была проста каманда энтузіястаў, якая рабіла тое, што лічыла важным зрабіць. Заўважу, што гэта былі нішавыя праекты, якія не працавалі на пашырэнне сваёй аўдыторыі. Яны збіралі проста аўдыторыю, якой першапачаткова музыка была цікава.

Ды прыкладу, усё, што мы рабілі на Ultra-music.com для таго, каб зарабляць грошы — гэта прыходзілі да бізнесу і казалі: «Паглядзіце, у нас ёсць мэтавая аўдыторыя, павесьце банер, калі ласка, у нас на сайце». Нам казалі: «Добра, але мы заплацім квіткамі». На гэтым размова заканчвалася.

У Experty.by былі калабарацыі з рэальным бізнесам, якія дазвалялі рабіць прэмію, музычныя ўзнагароды, але гэта таксама былі вельмі эпізадычныя калабарацыі.

Што датычна «Міністэрства сепультуры» ... Калі не будзе фінансаванне, то мы проста не будзем выходзіць. Бо гэта не толькі мае выдаткі, а яшчэ мантаж, рэклама, то-бок праца пэўных спецыялістаў. Адзіны варыянт, у якім зараз «Міністэрства сепультуры» дзейнічае — гэта падтрымка з боку аўдыторыі. Бо як мы з вамі ведаем, грантавых грошай становіцца ўсё менш.

Дзякуй Богу, мы зараз атрымалі пэўную падтрымку. Да канца лета «Міністэрства сепультуры» будзе выходзіць штотыдзень, але пасля, калі не знойдзецца новых варыянтаў, мне давядзецца зноў вяртацца ў фармат два разы на месяц. Таму што іншага варыянту проста няма.

Так што «Міністэрства сепультуры» не развіваецца як бізнес-праект. Але развіваецца як кам’юніці і, дзякуючы гэтаму, жыве.

— Якія ролікі, дарэчы, збіраюць больш праглядаў?

— Я бы сказаў, што больш за ўсё праглядаў збірае трэш. Больш за 100 тысяч праглядаў набралі ролік пра Аляксандра Саладуху і пра «Песню года Беларусі». На трэцім месцы — Анжаліка Агурбаш, дакладна не самая цікавая прадстаўніца беларускай музыкі.

Але для мяне важна ствараць такія выпускі, як пра Антона Крывулю, іншых малавядомых, але таленавітых артыстаў. Яны могуць сабраць менш за 5 тысяч праглядаў, але мне важна зафіксаваць пра іх інфармацыю ў публічнай прасторы, каб не сёння, заўтра, а, скажам, праз пяць год чалавек змог паглядзець у адным месцы нейкую ўцямную біяграфію чалавека, які варты гэтай біяграфіі.

Я намагаюся вытрымліваць баланс, бо для мяне гэта важна.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

— Вам не падаецца, што аўдыторыя навучылася плаціць за кантэнт, чаго раней не было? У параўнанні з 2010-мі?

— Тут ёсць пэўны нюанс.

Калі да вас звяртаюцца за падтрымкай, шмат для каго гэта можа быць проста эмацыйнае рашэнне.

Як было на маім прыкладзе. Калі перада мной паўстала экзістэнцыйнае пытанне, і я звярнуўся да аўдыторыі, натуральна, спачатку было вельмі шмат падпісак. Пасля рост спыніўся, і цяпер падпісваюцца людзі, якім сапраўды цікава: ці глядзець канал, ці атрымліваць ад мяне нейкае «экстра». І мне, шчыра кажучы, не вельмі падабаецца, у які бок развіваецца ўся гэта гісторыя з падтрымкай з боку аўдыторыі. Бо шмат хто з творцаў нічога не прапануе наўзамен людзям, якія плацяць грошы.

З майго пункту гледжання табе трэба ствараць дадатковую каштоўнасць для падпісантаў. Я, напрыклад, штомесяц раблю плейлісты для людзей, якія падпісаны на канал, пішу для іх эксклюзіўныя тэксты, якія могуць прачытаць толькі яны. Яны глядзяць на дзень раней новыя выпускі «Міністэрства сепультуры». У цэлым, я вяду з падпісчыкамі рэгулярную камунікацыю, таму што яны мусіць атрымліваць ад мяне штосьці дадатковае за тое, што мяне падтрымалі. Гэта мая падзяка. І гэта натуральны шлях развіцця гэтай падпісной мадэлі існавання медыяў. Проста таму, што чалавек мусіць атрымліваць «экстра».

— Мяркую, ваша мадэль — мадэль сапраўднага грамадскага музычнага канала, і шмат хто на яе арыентуецца.

— Дзякуй.

«Не трэба з беларускай мовы рабіць элітную штуку не для ўсіх»

— Саша, зараз хацела б вярнуцца да беларускіх рэалій. Мне вельмі блізкая ваша тэза пра беларускі кантэкст. І мяркую, што для шмат каго ўварванне Расіі ва Украіну прымусіла пераглядзець стаўленне да расійскай культуры, правесці «культурную рэвізію». Шмат беларусаў пачалі размаўляць на беларускай мове, цікавіцца сваёй культурай. Але зараз на двары 2025 год. У самой Беларусі з’яўляецца ўсё болей і болей расійскага кантэнту. Колькасць гастроляў расійскіх выканаўцаў, тэатраў, усё большая прысутнасці адмыслоўцаў з Расіі ў беларускіх культурных інстытуцыях — гэта паглынанне становіцца ўсё больш адчувальным. Можна прыгадаць тут і тры канцэрты запар гурта «Руки вверх» у «Минск-Арене». Як у такіх умовах можна захаваць беларускі кантэкст?

— Усё залежыць ад нас.

У «Гвалце» ёсць пэўнае разважанне на гэты конт. Я пра апавяданне «Дяди и тети сидели в тени деревьев...» — яно пра тое, як мы ставімся да сваёй мовы, сваіх дзяцей, і да таго, як мы ўвогуле бачым развіццё нашага грамадства.

Пра што гэта апавяданне? Шмат год мы лічылі, што беларуская мова — гэта музейны экспанат, які трэба браць з палічкі толькі па вялікіх святах, і карыстацца толькі калі ты вельмі добра ўмееш ёю карыстацца. А інакш — не чапай. І гэта шмат каго спалохала, і шмат хто вырашыў, што не будзе размаўляць па-беларуску, таму што гэта страшна, таму што я сутыкнуся з асуджэннем, з негатывам, гвалтам.

А пасля праз шмат год, калі апынулася, што беларуская мова сапраўды пераўтварылася ў паточаную шашалем фігуру, мы вырашылі: а чаму на ёй ніхто не размаўляе? І зноў пачалі трансляваць вось гэты гвалт, негатыў, што вы — манкурты, не размаўляеце па-беларуску. А што мы зрабілі для таго, каб людзі сапраўды размаўлялі?

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

Мне падаецца, што беларуская мова для ўсяго. На ёй можна ствараць самыя бязглуздыя, смешныя, простыя, нейкія fancy падлеткавыя штукі. Проста таму, каб яна была жывая. На ёй можна размаўляць пра што заўгодна, і гэта трэба паказваць. Хочаце стэндап — хай будзе стэндап, хочаце дурнаватую папсу — хай будзе дурнаватая папса. Хочаце прыдуркаватую камедыю, якая проста ніжэй за плінтус, давайце ствараць прыдуркаватую камедыю ніжэй за плінтус, таму што не трэба з беларускай мовы рабіць элітную штуку не для ўсіх. Яна мусіць быць вельмі свая.

Тое самае і з апавяданнем «Дзяльба кабанчыка», якое вельмі добра ілюструе, што адбываецца з нашым беларускім кантэкстам.

Мы думаем не пра бабу Тэклю, а пра сябе, у першую чаргу.

І ў гэтым творы акурат уся надзея на наступнае пакаленне, ад імя якога вядзецца расповед. Вось гэтае пакаленне, якое проста глядзіць і прэпаруе ўсе заганныя практыкі гэтай «дзяльбы кабанчыка», проста дае нам надзею на тое, што далей, магчыма, будзе лепш.

«Людзям не хочацца чытаць настолькі жорсткія тэксты»

— Цудоўны адказ. Я таксама люблю гэта апавяданне. І не магу забыць метафары з мёртвымі бусламі, якія сям’я падзяліла на ежу.

— Так, мёртвых буслоў, якія не паляцелі зімой у вырай, калі паляцелі ўсе астатнія. Засталіся жыць у роднай вёсцы.

Мне падаецца, што дыялог з класікай, які я вельмі люблю весці, яго трэба было зрабіць больш сучасным, каб паказаць і драпежны культ, і культ смерці, які вельмі распаўсюджаны ў Беларусі. Бо заўважце, шмат хто з беларусаў любіць памерлых больш, чым жывых. Даглядае могілкі, згадвае добрым словам чалавека, у якога пры жыцці і не спытаў, як яго справы. У беларускай традыцыі нават каб паплакаць над чалавекам, плацілі грошы адмыслова абучаным бабулям, каб яны паплакалі так, як трэба. Бо самі мы ці не ўмеем, ці не хочам гэтаму вучыцца.

Ці паказваем дзецям з самага дзяцінства, як правільна забіваць жывёлу, што з ёй рабіць. Гэта наш беларускі культ смерці, ён вельмі жорсткі, гэта таксама гвалтоўная практыка. І мне падаецца, што акурат погляд яшчэ зусім маладога чалавека на ўсё гэта і разуменне, што гэта няправільна — дае нам надзею, што далей гэтага не будзе.

Фота: Юля Лейдзік, Яўген Канаплёў

— Якое самае асабістае апавяданне ў вашай кнізе?

— Апавяданне «Хай гарыць». Гэта апавяданне пра маю маці, якая памірала ў 2017 годзе, і ўсё тое, што апісанае ў гэтым творы, яно адбывалася на маіх вачах. У аддзяленні хіміятэрапіі ў Бараўлянах прыйшоў чалавек, яго пускалі ва ўсе пакоі, дзе ляжалі хворыя людзі і маліліся за сваё жыццё. Ён прыходзіў да іх і гандляваў абразкамі з царквы, якую было відаць з вокнаў гэтага аддзялення хіміятэрапіі. Што можа быць яшчэ больш цынічнае, жорсткае, бязлітаснае, чым гэты гандаль верай для смяротна хворага чалавека?

— І гэта апавяданне, сапраўды, цяжка чытаць, як увогуле ўсю кнігу, якая дае вусцішную карціну таго, як мы прызвычаіліся да гвалту.

— Я цудоўна разумеў, калі пісаў гэты твор, што ён будзе не настолькі папулярны, як «Свінні». Проста таму што людзі стаміліся ад гвалту. Людзям не хочацца чытаць настолькі жорсткія тэксты, і тым больш знаходзіць у іх частку сябе і сваёй асобы.

Але для мяне важна было асэнсаваць і пераасэнсаваць усё тое, што з намі адбываецца. А далей мо тыя, якому будзе цікава — яны прачытаюць. Астатнія — значыць не надышоў час, значыць — мы яшчэ хаваемся ў зоне свайго камфорту. І я ўпэўнены, што ўсе гэтыя творы — актуальныя для многіх людзей.

***

Набыць кнігу «Гвалт» Аляксандра Чарнухі можна тут.

Падтрымаць канал «Міністэрства сепультуры», які 31 траўня адсвяткаваў год свайго незалежнага існавання, тут і тут.