Гэтае пытанне было навеянае скандалам, які разгарэўся нядаўна ва Украіне. Дэпутат Мірашнічэнка, тлумачачы выказванні галівудскай актрысы Мілы Куніс яе паходжаннем, назваў яе «жыдоўкай». Пазней аналіз украінскага Мінюста не выявіў у словах «жыд» і «жыдоўка» нормаў, якія б забаранялі іх ужыванне. Пакінуўшы ўбаку яўна антысеміцкую сутнасць скандалу, мы вырашылі даведацца: як успрымаецца спрадвечна нейтральны этнонім «жыд» у сучаснай беларускай мове?

 Яўген Ліпковіч, блогер: «Не варта казаць «жыд», калі гэта не падабаецца габрэйскай супольнасці»

У нас таксама быў такі прэцэдэнт, калі памяць мне не здраджвае. Быў суд праз нейкія публікацыі, якія прадстаўнікі габрэйскай супольнасці Беларусі палічылі абуральнымі. У тым ліку і за выкарыстанне намінацыі «жыд» у абразлівым сэнсе. Тады аргументы адказчыкаў, а сярод іх быў на той час яшчэ дэпутат Вярхоўнага Савета, паслядоўны змагар з сіянізмам Сяргей Касцян, даводзілі, што слова «жыд» не абразлівае. Я не памятаю, чым скончыўся той судовы працэс, але ўрэшце ўладальнік выдавецтва «Праваслаўная ініцыятыва» быў асуджаны нават Беларускай праваслаўнай царквой, якая адмовілася мець з ім справу.

Што да выкарыстання ў беларускай мове слова «жыд», я думаю, што калі габрэйскай супольнасці не будзе падабацца, то па-добраму не варта яго выкарыстоўваць, якімі б гістарычнымі рэаліямі і лінгвістычнай неабходнасцю гэта ні абгрунтоўвалі. Але калі абшчына пагодзіцца – то чаму б і не.

Ніхто ж не выкарыстоўвае ў дачыненні да беларусаў слова «бульбаш», разумеючы, што гэта можа закрануць нацыянальныя пачуцці. Так і з «жыдом» – справа далікатная.

Павал Касцюкевіч, перакладчык ізраільскай літаратуры: «Праблема слова «жыд» – у ступені самадастатковасці беларускай мовы»

“Жыд”, “жыдоўка” – спрадвечныя беларускія і ўкраінскія словы. Словы “яўрэй”, “габрэй” і “гэбрай” – больш познія, якія стварыліся шмат у чым пад уплывам расійскай мовы.

У расійскай жа мове, як вядома, існуе моцны падзел: слова “жид” негатыўна афарбаванае, а “еврей” – нейтральнае. І паколькі фармаванне літаратурнай беларускай і ўкраінскай мовы ішло пад пільным наглядам расійскіх моўных уладаў і пад уплывам літаратурнай расійскай мовы, гэты падзел на “жыда” і “габрэя” пераскочыў да нас і да ўкраінцаў.

Ведаю шмат людзей, – нават прагрэсіўна настроеных – якія крыўдуюць на слова “жыд”, і шмат тых, якія ставяцца да гэтага слова нармальна. І як правіла гэты падзел праходзіць па мяжы “рускамоўны-беларускамоўны”: першыя і чуць не хочуць (нават у беларускім маўленні з чужых вуснаў) словаў “жыд” і “жыдоўка” (бо яны пад уплывам расійскай натуральна рэжуць ім вуха), а другія ставяцца збольшага нармальна.

Вось жа, праблема слова “жыд” у беларускай мове – не праблема беларуска-жыдоўскіх стасункаў, а праблема самастойнасці, самадастатковасці (самасці) беларускай мовы ў РБ, з якімі, як мы ўсе цудоўна ведаем, не ўсё ладна. Наколькі беларускае грамадства гатовае да слова “жыд”, настолькі яно гатовае да публічнай беларускай мовы, скажам, у справаводстве, войску, у штодзённым жыцці.

Цікава, што ў іўрыце ёсць два словы: “егуды”, ад якога ў іншыя мовы фактычна пайшлі словы “юдэ” і “жыд”, ды “іўры”, ад якога паходзяць “яўрэй” і “габрэй”. Абодва гэтыя словы ў сучасным ізраільскім іўрыце маюць нейтральную афарбоўку, прычым больш ужывальным у апошнія гадоў шэсцьдзесят зрабілася першае, “егуды”.

P.S. А-а, і зусім забыўся: ёсць яшчэ словазлучэнне “бнэй-ісраэль” – “сыны Ізраіля”, але ізраільскім феміністкам гэтая саманазва даўно далася ў знакі.

Юрый Зісер, заснавальнік партала TUT.BY: «Калі мы хочам у Еўропу, то старую назву этнасу мусім пакінуць гісторыкам»

Так, фармальна адказ украінскага Мінюста правільны: такія словы ва ўкраінскай мове сапраўды ёсць. У беларускай – таксама. Не існуе і заканадаўчых нормаў, якія забараняюць ўжыванне гэтых словаў (зрэшты, як і любых іншых, нават нецэнзурнай лаянкі: у заканадаўстве фігуруе паняцце «абраза»). Але фармальная наяўнасць якога-небудзь слова ў мове яшчэ не робіць дарэчным яго ўжыванне ў любой сітуацыі. Мы маем справу з распаўсюджанай ва ўсіх мовах свету з’явай змены семантыкі слова ў часе. Так, у ХІХ стагоддзі слова «жыд» гучала звыкла разам з «маскалём» і ў беларускай, і ва ўкраінскай мове. Аднак цягам ХХ стагоддзя ва ўсходнеславянскіх мовах сфармавалася адназначная негатыўная семантыка слова «жыд» (дарэчы, разам з «маскалём»). Цяпер габрэі, якія жывуць ва Усходняй Еўропе, успрымаюць слова «жыд» выключна як абразу. У 70-х гадах у падручніку ўкраінскай літаратуры, па якім я вучыўся ў львоўскай школе, у тэкстах «Кабзара» Шаўчэнка былі прапушчаныя радкі і цэлыя строфы са словам “жыд”, замест іх стаяла шматкроп’е. З прыроднай цікаўнасці я ўзяў у бібліятэцы арыгінал і жахнуўся сваім адкрыццям. Настаўніца (прычым вельмі талковая) патлумачыла, што цяпер гэта абраза, але ў часы Шаўчэнкі так было прынята называць габрэяў, гэта было літаратурнае слова. Я гэта зразумеў тады і разумею цяпер. Але мне ад гэтага ні тады, ні цяпер не лягчэй.

Таму ўсё ж такі, да магчымай прыкрасці людзей, якія спрабуюць павярнуць гісторыю назад і падмяніць сучасную беларускую мову яе архаічнымі варыянтамі, ім давядзецца называць габрэяў габрэямі як мінімум у прысутнасці апошніх, а калі яны лічаць сябе культурнымі людзьмі – то і за вочы. Нават іранічнае «бульбашы» ў дачыненні да беларусаў і блізка не мае такой моцнай негатыўнай канатацыі, як «жыды» да габрэяў. І калі мы хочам у Еўропу, то з трох назваў этнасу (“яурэй”, «габрэй» і «жыд») мусім выкарыстоўваць два нейтральныя, а старую назву з ХІХ стагоддзя пакінуць гісторыкам. Дарэчы, абодва нейтральныя варыянты маюць еўрапейскія карані, а навука аб габрэях і іх культуры ў большасці еўрапейскіх моваў называецца гебраістыкай.

Трэба заўважыць, што аналагічны паліткарэктны тэрмін у ЗША ў дачыненні да чарнаскурых – «афраамерыканцы», а агульнаўжывальнае раней слова «негр» у апошнія дзесяцігоддзі пачало лічыцца абразай. Цяжка сабе ўявіць, каб афраамерыканец не абразіўся за «негра». Яшчэ і ў суд пацягне. І выйграе. Прынамсі, у ЗША. А ва Украіне, як бачым, ёсць варыянты: іх Мінюст не пасаромеўся адкрыта ўстаць на абарону дэпутата-антысеміта (выказванне Мірашнічэнкі, дзе ён тлумачыць словы галівудскай актрысы яе паходжаннем, безумоўна, носіць антысеміцкі характар, а абмяркоўваць слова «жыдоўка» ў яго выказваннях наогул не мае сэнсу, бо антысеміцкая сутнасць захавалася б нават пры выкарыстанні нейтральнага «габрэйка»). Спадзяюся, у Беларусі габрэяў ніколі не будуць называць жыдамі ні на якой мове.

Падрыхтавала Аляксандра Дорская