Упершыню з імем Эгана Бонды я сутыкнулася ў “жаночым” нумары інтэрнэт-часопіса “ПрайдзіСвет”, які выйшаў 24 верасня 2010 года. У гэтым нумары быў змешчаны пераклад п’есы “Запрашэнне на вячэру”, зроблены Максам Шчуром. На той момант мае веды пра чэшскую літаратуру ХХ стагоддзя абмяжоўвалася стандартным наборам Гашак-Чапэк-Гавэл-Кундэра і яшчэ парачкай паэтаў і празаікаў, якія вывучаліся ва ўніверсітэцкім курсе сусветнай літаратуры альбо выпадкова трапілі мне ў рукі. Улічваючы невялікую колькасць прачытанай на той момант чэшскай літаратуры, цяжка сказаць, што п’еса Эгана Бонды неяк моцна мяне ўразіла альбо перавярнула ўяўленне пра гэты куток свету. Хутчэй яна падалася мне проста невыразнай — абсурдны калаж, які не пакідае ніякага цэльнага ўражання. То бок адзін з тых твораў, які чытаеш і тут жа забываеш, бо нічога ў ім цябе не зачапіла.
Успамінаючы сваё першае ўражанне ад гэтай п’есы, я спрабую параўнаць яго з уражаннем цяперашнім. Не тое каб цяпер я ведала чэшскую літаратуру нашмат лепш, чым тады, аднак на маё сённяшняе ўспрыняцце творчасці Эгана Бонды моцна ўплывае кантэкст — у тым ліку і кантэкст, створаны серыяй “Чэшская калекцыя” (куратар — Сяргей Сматрычэнка), якая сёлета істотна пашырылася. З аднаго боку, прадуктыўнае спалучэнне сэксу і філасофіі ацаніў у “Філасофіі ў будуары” яшчэ маркіз дэ Сад, а з таго часу ўцякло ўжо нямала вады і нямала было зроблена ў гэтым кірунку, а з другога боку, варта ўспомніць, у які час і дзе гэта пісалася. Тут як з сюррэалізмам: тое, што было новым у Францыі ў 1920-х гадах, у Чэхіі ўвайшло ў моду толькі ў сярэдзіне стагоддзя — але пра першую свежасць гаварыць тут не выпадае, хаця няма сумневу, што ў свой час і ў сваім атачэнні Эган Бонды чытаўся вельмі бадзёра.
Што я раю ў кнізе “Запрашэнне на вячэру” (не блытаць з аднайменнай п’есай) прачытаць перш за ўсё, дык гэта аўтабіяграфічны тэкст, як назваў яго Макс Шчур у пасляслоўі, “Першыя дзесяць гадоў”. Нягледзячы на тое, што ў любой аўтабіяграфіі заўсёды рызыкуеш нарвацца на какецтва ці пазёрства (“Тое, што я наагул вытрымаў і што я вытрымаў такім чынам, было магчымым дзякуючы таму, што я ведаў, што я — вялікі паэт, адзін з найвялікшых”), ужо сам характар асобы, што піша гэтыя ўспаміны, гарантуе чытачу нямала нетрывіяльных гісторыяў. Захапленне марксізмам і спробы кантрабанды, хаджэнні па псіхіятрычных лякарнях і шалёныя любоўныя прыгоды, алкагалізм і містычная экзальтацыя — усяго гэтага можна патрошку назбіраць па розных творах айчыннай літаратуры, аднак знайсці ў адным флаконе наўрад ці атрымаецца. Чытанне кнігі трошкі псуе даволі спецыфічная беларуская мова Макса Шчура: такія выразы, як “дэвотны каталік” (ва ўсім бяскрайнім Гугле знайшлося толькі дзве спасылкі на слова “дэвотны” — і абедзве вядуць да Макса Шчура), “нельга было верыць ніводнай інфармацыі”, “падчас прамоваў апавядальніка дзейныя асобы могуць абысціся без моўных праяваў”, “застаўся сядзець, зручна абапершыся на спіну й маючы цудоўны выгляд на зоры”, “рэч маецца гэтак: нашыя дзяды… верылі ў сацыялістычную рэвалюцыю” і г.д., а таксама шурпаты сінтаксіс могуць быць, канечне, спісаныя на арыгінал, але я не гатовая паверыць у гэта да канца.
Нешта мне падказвае, што калі сярод тых, хто ўжо прачытаў кнігу “Запрашэнне на вячэру” ці мае пра яе добрае ўяўленне, зрабіць апытанне “Ці спадабалася вам гэтая кніга?”, вынікі могуць аказацца самымі нечаканымі. А таму я не рызыкну раіць камусьці гэтую кнігу альбо, наадварот, адгаворваць ад яе чытання, а скажу так: магчыма, яна спадабаецца тым, хто любіць “На дарозе” Джэка Керуака, тым, каму зайшлі “Мне трынаццаць” Філіпа Топала, ці тым, каго ўразіла “Што пасля смерці” Ладзіслава Кліма. Хаця нават гэтага нельга сцвярджаць напэўна: прадказанне зробленае амаль інтуітыўна і з улікам таго самага чэшскага кантэксту, бо сярод згаданых аўтараў толькі Керуак не мае ніякага дачынення да Чэхіі.
У адзін момант мне пачало здавацца, што кніга Бонды выйшла па-беларуску выпадкова, а дакладней яе выхад быў абумоўлены выключна густамі перакладчыка і куратара “Чэшскай калекцыі”. Гледзячы на важкую таміну “Запрашэння на вячэру”, на месцы якой магла быць… ну, дапусцім, любімая мной “Вайна з саламандрамі” Карэла Чапэка, я чарговы раз пачынала лаяцца на адсутнасць у нас хоць якіх выдавецкіх праграм па выданні замежнай літаратуры, у выніку чаго выбар твораў для перакладу ўвесь час кладзецца на саміх перакладчыкаў, якія радасна кіруюцца прыватнымі зацікаўленнямі. Але паставіўшы нядаўна чатыры сёлетнія выданні з “Чэшскай калекцыі” побач (бяда бібліяфіла: “Моцны Жбуць” аказаўся трошкі вышэйшы за “Запрашэнне на вячэру”), я ўрэшце пранікла ў таемную задуму куратара серыі. “Я абслугоўваў ангельскага караля” Багуміла Грабала — бранябойная класіка, стоадсоткавы must have на любой мове, уключаючы самыя экзатычныя, універсітэцкая цагліна, якой заўсёды можна памахаць перад носам любога прафесара літаратуры. “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” Міхала Вівэга — папулярны раман ад папулярнага аўтара: імідж — гэта наша ўсё. “Моцны Жбуць” Ірэны Доўскавай — адкрыццё беларускаму чытачу новага імені, прыемная кніга, якую можна параіць любому: ад хатняй гаспадыні (пра якую ўсе пісьменнікі гавораць, але ніхто яшчэ не сустракаў) да зануднага інтэлектуала. У гэтай кампаніі, як на мяне, не хапае толькі аднаго — якога-небудзь п’янага маргінала, які ў самы адказны момант залезе на стол і пачне дэкламаваць непрыстойныя куплеты, перамяжаючы іх уласнымі філасофскімі сентэнцыямі. Гэты недахоп запаўняе Эган Бонды — і ў выніку сёлетні выпуск “Чэшскай калекцыі” можа лічыцца сапраўды ўніверсальным. Застаецца толькі паспадзявацца, што ў наступны выпуск “Вайна з саламандрамі” ўсё ж трапіць.
Ганна Янкута
