«Народная воля» працягвае публікаваць фрагменты з кнігі «250 асоб з Беларусі ў дыялогах культур». Гэтым разам аповед пойдзе пра навукоўца, манголазнаўцу, аўтара вучэбных дапаможнікаў па мангольскай мове, навуковых прац па мангольскай гісторыі і літаратуры, будызме, санскрыце, у галіне кітаязнаўства і маньчжуразнаўства — Восіпа (Юзафа) Міхайлавіча Кавалеўскага.
В.Кавалеўскі нарадзіўся ў мястэчку Вялікая Бераставіца Гродзенскай губерні (цяпер г.п. у Гродзенскай вобласці) у сям’і ўніяцкага свяшчэнніка. У Свіслацкай гімназіі ў дапытлівага юнака стала праяўляцца цікавасць да антычнай гісторыі і філалогіі, што і вызначыла выбар ім будучай першай спецыяльнасці — класічнай філалогіі. У 1817 годзе ён паступіў у Віленскі ўніверсітэт на факультэт літаратуры і выяўленчага мастацтва. Тут яго настаўнікам стаў прафесар Г.Э.Гродэк. В.Кавалеўскі пазнаёміўся з прафесарам І.Лелевелем і стаў старанна вывучаць яго гістарычныя працы.
Класічная філалогія не перашкаджала яму браць актыўны ўдзел у грамадскім жыцці ўніверсітэта і арганізаваць разам з А.Міцкевічам і іншымі сябрамі «Таварыства філаматаў», пранікнутае рэвалюцыйным духам. На навуковых пасяджэннях таварыства В.Кавалеўскі пасябраваў з братамі А. і І.Ходзькамі, Т.Занам, І.Дамейкам.
За прыналежнасць да «Таварыства філаматаў» В.Кавалеўскі быў арыштаваны і знаходзіўся пад следствам. Яму «прапанавалі» перавесціся для навучання ўсходнім мовам у Казанскі ўніверсітэт. Гэта своеасаблівая ссылка аказалася ў далейшым шчаслівым навуковым лёсам. У Казані малады вучоны, валодаючы фундаментальнай лінгвістычнай падрыхтоўкай і вопытам работы над антычнымі аўтарамі, з вялікай упартасцю стаў вывучаць цюркскую, арабскую і татарскую мовы. Тут ён стаў складаць руска-татарскі слоўнік, напісаў гісторыю Казанскага ханства.
У 1828 годзе рэктар Казанскага ўніверсітэта М.І.Лабачэўскі даручыў В.М.Кавалеўскаму і студэнту А.У.Папову адправіцца ў Іркуцк для вывучэння мангольскай мовы. Незабыўнае ўражанне аказала на В.Кавалеўскага сустрэча з Азіяй. Знаёмства з Усходам пачалося з наведвання бурацкіх качэўяў, з вучоных гутарак з ламамі пра літаратуру, рэлігію і гісторыю бурацкага народа. В.Кавалеўскі адразу пачаў ствараць слоўнік жывой гутарковай мангольскай мовы. У гэтай практычнай і навуковай працы яму вялікую дапамогу аказалі англійскія місіянеры, якія жылі ў Бураціі па даручэнні Лонданскага біблейскага таварыства з мэтай хрысціянізацыі мясцовых народаў. Місіянеры склалі мангольска-рускі, руска-мангольскі, мангольска-маньчжурскі, англійска-мангольскі слоўнікі, а таксама мангольскую граматыку на англійскай і мангольскай мовах. Яны сабралі значную колькасць мангольскіх, маньчжурскіх і тыбецкіх кніг. Гэтыя слоўнікі і літаратурныя крыніцы аказалі вялікую дапамогу В.Кавалеўскаму ў даследчыцкай працы.
На пачатку 1829 года В.Кавалеўскаму ўдалося пасля «шматлікіх прашэнняў і папер» пабываць у загадкавай Урзе — сталіцы Знешняй Манголіі. Паездка значна пашырыла яго ўяўленне пра Цэнтральную Азію і дазволіла набыць вучэбныя дапаможнікі па мангольскай мове і скласці «Апісанне Манголіі ў адносінах палітычных, маральных, гаспадарчых, рэлігійных». Настойлівасць, актыўнасць і высокая прадуктыўнасць В.Кавалеўскага ў навуковай працы дазволілі вырашыць пытанне аб уключэнні яго ў склад чыноў для суправаджэння Расійскай духоўнай місіі ў Пекін. Такім чынам ён стаў першым вучоным з расійскіх універсітэтаў, якія наведалі Кітай.
Партрэт прафесара Кавалеўскага працы невядомага мастака, 1839-1842
Знаходжанне ў Пекіне было выкарыстана В.Кавалеўскім для вывучэння мангольскай, маньчжурскай, кітайскай і тыбецкай моў. У сталіцы Кітая вучоны збіраў кнігі і рукапісы на ўсходніх мовах. Ён прывёз у Казань 189 твораў у 1433 тамах. Гэта былі слоўнікі, кнігі на кітайскай, мангольскай, маньчжурскай і тыбецкай мовах па гісторыі, геаграфіі, філасофіі, праве, рэлігіі. В.Кавалеўскі прывёз з Кітая вялікую калекцыю карцін з выявамі ваенных і грамадзянскіх асоб, чыноўнікаў, сялян, рамеснікаў, гандляроў. Кітайскія касцюмы, прадметы рэлігійнага культу і дамашняга побыту, узоры тканін, паперы, тушы, пропісяў і медных манет былі перададзены вучоным у музей Казанскага ўніверсітэта.
Абапіраючыся на знойдзеную і перакладзеную ўнікальную літаратуру. В.Кавалеўскі пазней стварае свае знакамітыя працы: «Гісторыя манголаў», напісаная ў сярэдзіне XIX стагоддзя на багатай крыніцазнаўчай базе, стала першай абагульняючай працай па гісторыі манголаў. Па сабраных матэрыялах вучоным была выдадзена «Будыйская касмалогія», якая выклікала вялікую цікавасць у навуковых колах Еўропы. Гэта было адно з першых даследаванняў, прысвечаных аналізу поглядаў будыстаў, іх узаемасувязі з шаманствам. «Будыйскай касмалогіяй» В.Кавалеўскім былі закладзены асновы навуковага вывучэння паўночнай галіны будызму — ламаізму.
Даследуючы гісторыю вывучэння Усходу, В.Кавалеўскі паставіў пытанне аб недастатковым вывучэнні ў Еўропе краін Далёкага Усходу. Ён заклікаў вучоных да ўважлівага і ўсебаковага вывучэння краін Азіі. Даследчык сабраў вялікі геаграфічны, этнаграфічны, гістарычны і лінгвістычны матэрыял, які датычыўся народаў і краін Азіі — Бірмы, Індыі, Кітая, Карэі, Манголіі, Тыбета, Японіі. В.Кавалеўскі абгрунтаваў і ўкараніў у практыку даследавання Усходу прынцыпы глыбокай павагі да старажытнай і самабытнай культуры народаў Усходу і прызнання іх творчай ролі ў гісторыі сусветнай культуры.
У Іркуцку адбылася сустрэча В.Кавалеўскага са знакамітым на ўвесь свет кітаязнаўцам айцом Іакінфам (Бічурыным), якая паклала пачатак іх шматгадоваму сяброўству. Па парадзе М.Я.Бічурына ён пачаў складаць параўнальную табліцу бурацкіх і мангольскіх гаворак. Рукапіс «Вопыт мангольскага караняслова» ўяўляе сабой першую спробу вывучэння мангольскай лексікаграфіі.
Партрэт В. Кавалеўскага, выкананы пасля яго вяртання ў Польшчу. Мастак Палікарп Ютэйка
В.Кавалеўскі заклаў сваімі працамі асновы для далейшага развіцця манголазнаўства. Вялікае міжнароднае значэнне мелі яго працы па мангольскай філалогіі — «Мангольская хрэстаматыя», «Кароткая хрэстаматыя кніжнай мангольскай мовы», «Мангольска-руска-французскі слоўнік». Расійская акадэмія навук адзначыла «Мангольскую хрэстаматыю» поўнай прэміяй П.Дзямідава, якая з’яўлялася ў Расіі адной з самых ганаровых навуковых узнагарод, і абрала яго сваім членам-карэспандэнтам.
Граматыка, хрэстаматыя і слоўнік В.Кавалеўскага хутка сталі вядомымі за межамі Расіі. Сваімі працамі В.Кавалеўскі садзейнічаў устанаўленню кантактаў з арыенталістамі Еўропы. Аб прызнанні яго адным з буйнейшых арыенталістаў, найбольш тонкім і глыбокім спецыялістам па мангольскіх мовах і мангольскай літаратуры сведчыць шырокая перапіска, якую вялі з ім рускія і еўрапейскія ўсходазнаўцы.
Міжнародным прызнаннем заслуг В.Кавалеўскага ў галіне ўсходазнаўства стала выбранне яго ганаровым членам Азіяцкага таварыства ў Парыжы. Яго запрашаюць узяць удзел у рабоце Азіяцкіх таварыстваў у Еўропе, працаваць у кнігасховішчах і рукапісных фондах Парыжа, Лондана, Берліна, Капенгагена і іншых гарадоў Еўропы.
В.Кавалеўскі быў не толькі буйным вучоным, але доўгі час займаўся і адміністрацыйнай дзейнасцю. Тройчы ён выбіраўся дэканам гісторыка-філалагічнага факультэта, двойчы станавіўся рэктарам Казанскага ўніверсітэта. У Казанскім універсітэце ён узначальваў кафедру педагогікі і, захоўваючы службу ва ўніверсітэце, быў дырэктарам 2-й Казанскай гімназіі і кіраўніком школамі Казанскай губерні. У сваёй асветніцкай дзейнасці В.Кавалеўскі аказваў пастаянную дапамогу карэнным народам ускраін Расіі ў далучэнні іх да еўрапейскіх ведаў і культуры. У 1862 годзе ён стаў прафесарам Варшаўскай галоўнай школы, якая ў 1869 годзе была ператворана ва ўніверсітэт.
Магіла Восіпа Кавалеўскага
Памёр і пахаваны ў Варшаве.
