«Будзіла» Малевіча, эпатавала на NAVINKах і секла валасы нажом. «Салідарнасць» расказвае пра беларускую мастачку Людмілу Русаву.

Фота Уладзіміра Парфянка, kalektar.org

Яркая, бескампрамісная, эпатажная аўтарка гучных творчых акцый — і пры тым малавядомая мастачка. Як такое можа быць? У Беларусі — можа, і гісторыя Людмілы Русавай таму пацвярджэнне.

Архангельск-Мінск

Будучая мастачка-канцэптуалістка і ўдзельніца авангарднага руху ў Беларусі нарадзілася ў пасёлку Дашчанае пад Архангельскам у 1954 годзе. Ужо як яна адтуль патрапіла ў Мінск, гісторыя замоўчвае — але менавіта тут Людміла ў 15 гадоў паступіла ў знакамітую «Глебаўку» — Мінскае мастацкае вучылішча.

Затым скончыла тэатральна-мастацкі інстытут, аддзяленне манументальна-прыкладнога мастацтва. Калі сапраўды, магла не давучыцца — занадта дзёрзкай і няёмкай студэнткай яна была. Але так выйшла, што на курсе яна засталася адзінай студэнткай — так што Людмілу не адлічылі, нават калі яна сама вырашыла была перавесціся ў Пецярбург. Але ўсё ж атрымала дыплом у Беларусі.

Ды тут і засталася.

Магчыма, мастачка закахалася ў супрэматызм і творчую спадчыну Казіміра Малевіча. Або ў свайго мужа і паплечніка, Ігара Кашкурэвіча, з якім пазнаёмілася якраз у інстытуце. Ці, калі дапусціць зусім неверагоднае — у сваю працу на Барысаўскім камбінаце дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, дзе яна 15 гадоў займалася тэкстылем і стварала габелены ў аўтарскай тэхніцы.

Камбіната, зрэшты, ужо няма. Калі яшчэ ў 2010-х дзяржпрэса з захапленнем расказвала пра «нацыянальны набытак», традыцыі і майстэрства ручнога ткацтва, то ў 2020-м Саюз мастакоў запусціў ліквідацыю прадпрыемства.

Не выратавала і тое, што тут стварылі самы вялікі ў свеце «Габелен стагоддзя» і сувенірныя слуцкія паясы. У 2024 годзе маёмасць і будынак завода ў Барысаве такі прадалі і забыліся. З творамі Людмілы Русавай, на шчасце, склалася інакш.

Уваскрэсіць Малевіча

У 1970-80-я гады ў Мінску сфармавалася мастацкае асяроддзе, «паралельнае» афіцыёзу. Каля вытокаў яе стаяў тандэм Людмілы Русавай-Ігара Кашкурэвіча (сына вядомага графіка Арлена Кашкурэвіча). У сваім прыгарадным доме ў Яфімаве мастакі больш за 10 гадоў збіралі інтэлектуальную сталічную публіку, якая хацела далучыцца да авангарду.

Святкаванне 100-годдзя Марка Шагала на набярэжнай Свіслачы, 1987 год. Фота Уладзіміра Парфянка, Kalektar.org

Выстава нефармальнага мастацтва «1+1+1+1+1+1», якую ініцыявала Русава, павінна была прайсці ў 1985 годзе ў Доме літаратараў, яе падтрымаў Максім Танк. Але прыйшла спецкамісія і забараніла выставу яшчэ да адкрыцця. Фота: kalektar.org

Пазней у Мінску мастакі стварылі аб’яднанне «Форма», а таксама арт-групу «Плюраліс» — сустрэчы яе праходзілі на базе тэатра «Хрыстафор» і збіралі ўсіх жадаючых. Па цяперашніх часах «экстрэмісты» нейкія. Але па тых — яны мелі і магчымасць для эксперыментаў, і месца для дэманстрацыі сваёй творчасці (у прыватнасці, вядомая арт-галерэя «Шостая лінія» ў адным з карпусоў БНТУ — адзіная, што займалася авангардным мастацтвам).

Менавіта Русаву называюць аўтарам — і выканаўцай, зразумела, — першага ў Беларусі перформансу.

1988 год, 110-годдзе Казіміра Малевіча ў Віцебску было адзначана дзёрзкай творчай акцыяй «Уваскрэсенне Казіміра»: з супрэматычнага саркафага, скапіяванага з сапраўднай труны мастака, выходзіла Людміла Русава з вельмі сур’ёзным тварам, зноў спрабуючы ажывіць памяць пра Малевіча... Дарэчы, гэты перфоманс быў паказаны некалькі разоў, у тым ліку ў Мінску і ў Санкт-Пецярбургу.

Фота з архіваў НЦСМ

Паўтор перформансу ў мінскім Палацы мастацтваў, 1989. Фота: kalektar.org

У гэты перыяд Русава ўдзельнічала ў мностве групавых творчых праектаў — у Віцебску і Мінску, у Маскве і Пецярбургу, выстаўлялася ў Таліне, Стакгольме. У 1990-м увайшла ў Беларускі саюз мастакоў.

Потым, перабраўшыся з вёскі зноў у Мінск, зладзіла персанальную выставу «Праект «Т». Адна з самых вядомых яе акцый — «Пасля» — прайшла перад самым закрыццём мастацкай галерэі «Шостая лінія», як змрочны, але дакладны прагноз блізкай будучыні. На вачах здзіўленай публікі басаногая мастачка палівала асістэнтку вадой з цынкавага вядра, а ў фінале секла ёй валасы жахлівым мачэтэ.

Персанальная выстава Русавай, 1995 год, «Шостая лінія» ў Мінску. Фота: partisanmag.by

Перформанс «Пасля», 1997 год, Мінск:

Праз некалькі гадоў — на адным з першых міжнародных фестываляў перформансу NAVINKI, — Людміла Русава давяла пачатае да канца і спаліла адсечаныя валасы, сімвалічна знішчаючы і памяць. Дарэчы, мастачка ўдзельнічала ў чатырох самых першых фестывалях, пакуль не вырашыла пайсці з публічнай прасторы.

«Усім ацалелым партызанам»

Зрэшты, Русава была значна большай з’явай і персонай, чым мастачка-нонканфармістка, і лічыць яе сэнсы з першага погляду не атрымаецца. Калі для творчага выказвання не хапіла палатна і прасторы, яна выдала кнігу. Зборнік «Наскрозь» аб’яднаў тэксты і вершы, напісаныя ў 1994-1999 гадах, якія лагічна працягвалі і дапаўнялі адзін аднаго, а таксама графічныя працы «Муміфікаваны знак», якія не раз выстаўляліся ў Беларусі і за мяжой.

А праз пару гадоў, на Navinki-2002, Людміла раздала ўсім наведвальнікам пакінутыя асобнікі кнігі, а апошні, свой уласны, разарвала пад фанаграму рогату...

Канцэптуальная праца «Пасланне ўсім ацалелым партызанам ад зніклага саўка». Фота: kalektar.org

У 2000 годзе адбыўся яшчэ адзін эксперымент — разам з фатографам Сяргеем Ждановічам мастачка прадставіла праект «Гульня ў лялькі»: фота, тэксты, а таксама серыя перформансаў, папярэдне знятых на відэа ў кватэры-майстэрні Русавай.

«Гульню ў лялькі» паказалі спачатку ў мінскай галерэі NOVA, для беларускай асвечанай публікі, затым у Піцеры, хутчэй, для фатографаў.

Кадр з праекту «Гульня ў лялькі»

А ў 2003-м у той жа сталічнай галерэі быў прадстаўлены сінтэтычны праект «Месца танцаў», у якім Русава сабрала разам фотаздымкі і мантаж Сяргея Ждановіча і Аляксея Велікжаніна, відэафільм Наталлі Зубовіч, музыку Аляксея Варсобы і «жывую скульптуру» ў выкананні Ірыны Сіманоўскай. І гэта было апошняе выйсце мастачкі да публікі.

Апошні перфоманс

Людміла Русава хварэла, доўга і цяжка. Прыкметы нездароўя выявіліся яшчэ ў інстытуце: па ўспамінах Ігара Кашкурэвіча, яна магла маляваць па 20 гадзін у дзень, нават калі рукі літаральна трэсліся ад перанапружання. Калі не змагла кіраваць правай рукой — стала маляваць левай.

Русава, «Партрэт сяброўкі», 1980-я

Ваўняны габелен «Спіраль прычын», 1993. Фота hvali.by

Яна не згодна была прыстасоўвацца і трываць. Калі крэсла здавалася занадта высокім — адпілоўвала лішняе. Трэба было павесіць карціну — брала малаток у рукі. Не падабаўся колер у майстэрні — хапала слоік фарбы і перафарбоўвала сцены, хоць на наступны дзень апынулася ў лякарні з атручваннем.

У 1990-х яны з мужам разыйшліся: ён неўзабаве з’ехаў у Берлін, яна засталася ў Мінску. Хоць ужо ведала, што ў яе — анкалогія. Магчыма, таму яна працавала як апантаная, не шкадавала сябе, не шкадавала аб адсутнасці дзяцей. І, дарэчы, паводле слоў дырэктара галерэі «Шостая лінія» Ірыны Бігдай, цярпець не магла слова «мастачка», кажучы: «Добрая праца — тая, дзе я не бачу, што гэта зрабіла жанчына».

...У 2005 годзе малады брытанскі фатограф Vincent Mundy здымаў серыю фатаграфій «Беларускія мастакі ў побыце». Яго прывялі ў госці і да Людмілы Русавай — і тая зладзіла яшчэ адзін перфоманс: надзела парык, уключыла музыку і танцавала пад Курахіна.

Такой ўбачыў Русаву ў аб’ектыве фатограф Vincent Mundy. Фота: zabavka-real-13.livejournal.com

30 траўня 2010 года Людмілы Русавай не стала. Сястра Ала Дэрыо, якая правяла з ёй апошнія месяцы жыцця, перадала частку работ мастачкі на захоўванне ў Віцебскі абласны краязнаўчы музей — мабыць, там знаходзіцца самая вялікая на сёння калекцыя яе карцін, габеленаў, фатаграфій і асабістых рэчаў.

А вось выдаць поўны каталог работ — задача амаль невыканальная: карціны Русавай знаходзяцца ў фондах саюза мастакоў і Нацыянальным мастацкім музеі, але таксама ў музеях Германіі, ЗША, прыватных калекцыях у Берліне, Бостане, Варшаве, Вільнюсе, Гданьску, Рызе, Стакгольме і крыху ў Мінску.

Зрэшты, у 2015 годзе ў серыі «Калекцыя пАРТызана» выйшаў альбом «Людміла Русава», складальнікі якога ўпершыню сабралі фотадакументы і работы мастачкі, ад жывапісу і габеленаў да калажоў і перформансаў.