Пра Кіру Зварыкіну, якая прабіла сцяну прадузятасці і нядобразычлівасці, распавядае «Салідарнасць».

Нарадзілася ва Украіне, дзяцінства і юнацтва правяла ў Ленінградзе, апошнія гады была з сынам у Маскве. Але больш за паўстагоддзя яе жыццё непарыўна звязана з Мінскам, дзе Кіра Зварыкіна ўпісала сваё імя ў гісторыю беларускіх шахмат, перамагла на першых Сусветных жаночых шахматных алімпіядах і стала самай сапраўднай легендай у спартыўным свеце.

Белыя не здаюцца

Нарадзілася будучая міжнародная гросмайстарка 29 верасня 1919 года ва ўкраінскім Мікалаеве — была шостай з сямі дзяцей у вялікай сям’і. Неўзабаве сям’я пераехала ў Ленінград.

Бацька яе быў вядомым інжынерам-караблебудаўніком і, па чутках, праектаваў яхту для Сталіна. Але гэта не зберагло яго ад рэпрэсій: сына купца першай гільдыі, які атрымаў адукацыю за мяжой і ведаў замежныя мовы, у 1928-м абвінавацілі ў «здрадзе радзіме», больш за 10 гадоў правёў на Салаўках.

Маці, настаўніца з дыпломам Вышэйшых Берлінскіх курсаў, паднімала пецярых дачок і дваіх сыноў сама. З кляймом ЧСІР, «сябра сям’і здрадніка радзімы», яна з педагогаў вымушана перакваліфікавалася ў прачкі. Падзараблялі і дзеці, як маглі — напрыклад, танчылі ў масоўцы тэатра оперы і балета.

Але ў артысткі Кіра не імкнулася. Затое шахматы яе заварожвалі — па ўласных успамінах, навучылася гуляць дзяўчынка яшчэ ў восем гадоў. Даволі хутка пачала абыгрываць дарослых і даваць платныя ўрокі — матэматыкі, фізікі, хіміі, нават літаратуры.

У дзясятым класе знайшла першага сур’ёзнага трэнера і неўзабаве стала чэмпіёнкай Ленінграда сярод школьніц.

Фота з архіваў chesspro.ru

Шахматы Кіра не закідвала, і будучы студэнткай інстытута кінаінжынераў. Але вайна, праца кінамеханікам у Алма-Аце, а потым узнаўленне кінатэатраў Ленінграда, ўнеслі свае карэктывы — узгадваць падзабытыя навыкі, а тым больш падвышаць узровень атрымлівалася з вялікай цяжкасцю.

Але неверагодная ўпартасць Зварыкінай дало вынік: у 1951, 1953 і 1956 гадах яна выйграла чэмпіянат СССР. Прапусціла толькі чэмпіянат 1952 гады, па ўважлівай прычыне: нованароджаны сын Саша патрабаваў прысутнасці мамы. Усяго ж яна была ўдзельніцай дваццаці шахматных першынстваў Савецкага Саюза.

Сякера для гросмайстраў

У Мінск Кіра Зварыкіна трапіла, можна сказаць, «па размеркаванні» — іх з мужам, шахматыстам Аляксеем Суэтыным, запрасілі для развіцця і ўмацавання беларускага спорту. Пасялілі ў кватэры ля плошчы Перамогі. І яны літаральна закахаліся ў Мінск.

Дарэчы, у БССР Зварыкіна першай з шахматыстак пачала ўдзельнічаць — і нярэдка выйграваць — у мужчынскіх турнірах. Фармальна савецкая федэрацыя такі расклад дазваляла ўжо некалькі гадоў, але на практыцы гросмайстры-мужчыны ўспрымалі суперніц з грэбаваннем.

Адзін, прайграўшы, «дэманстратыўна сплёўваў убок і звяртаўся да залы: «Каму прайграў!», іншы шахматыст з усходне-азіяцкай рэспублікі стагнаў: «Як вярнуся дадому? Што скажу аксакалам?!» — успамінала Зварыкіна ў сваёй аўтабіяграфічнай кнізе «У шэрагах шахматнай гвардыі».

«Навошта я пішу пра гэта? Хачу, каб юныя, якія гулялі на роўных у мужчынскіх турнірах і не бачылі ў гэтым нічога асаблівага, ведалі, што было інакш. Былі жанчыны, якія імкнуліся зламаць сцяну прадузятасці і нядобразычлівасці, прымусіць паважаць сваю шахматную творчасць», — дадавала яна.

Да выхаду кнігі «Ход каралевы» пра шахматыстку-вундэркінда заставалася больш за трыццаць гадоў...

Але Кіра спраўлялася і сама, нярэдка караючы самаўпэўненых супернікаў. Нездарма адзін з трэнераў, Ісаак Баляслаўскі, назваў яе «Кіра-сякера» — мянушка ў дакладнасці адлюстроўвала як дасціпнасць і энергію, так і валявы характар і атакуючы стыль гульні шахматысткі.

Фота з архіваў БДАКФФД

Не хварэць, не прайграваць, не адкладаць партыі

У 1957 годзе Зварыкіна, у складзе савецкай зборнай, выйграла першую Сусветную жаночую Алімпіяду па шахматах. Прычым патрабаванні менавіта да дзяўчат-удзельніц былі жорсткія: не хварэць, не прайграваць, не адкладаць партыі — усё гэта ўплывала на балы каманды. Яна справілася бліскуча.

Нідэрланды, верасень 1957 года. Архіўнае фота: Fotocollectie Anefo Reportage

А праз шэсць гадоў паўтарыла гэтую перамогу. У прамежку паспела развесціся з мужам (хадзілі чуткі, што і тут былі замяшаныя шахматы — дакладней, пройгрыш у матчы за званне чэмпіёнкі свету, дзе муж быў яе секундантам).

Тым не менш, гросмайстры захавалі нядрэнныя адносіны, хоць Кіра часам жартавала, што ўсё горшае іх агульны сын, «безумоўна, узяў ад бацькі» — а таму без згрызоты сумлення адпраўляла менавіта яго на бацькоўскія сходы ў школе.

Акрамя таго, амаль адразу пасля пачатку працы ў Мінску тэлецэнтра шахматыстка пачала весці цыкл навучальных тэлеперадач для беларускіх школьнікаў. І шчыра радавалася, што многія дзеці з сельскіх школ далучыліся да гульні і нават сталі кандыдатамі ў майстры спорту.

Сцэнар праграмы яе сябры перакладалі на беларускую мову, але ў кадры Зварыкіна гаварыла ўсё ж па-руску — і гаварыла так захапляльна, што лісты ад гледачоў у рэдакцыю ішлі літаральна мяшкамі.

Акрамя таго, знаёмыя ўспамінаюць, што шахматыстка бліскуча валодала нямецкай (дзякуй маме-настаўніцы), чытала Гётэ ў арыгінале і без праблем вяла доўгія размовы з замежнымі спартсменамі. А калі чагосьці і не разумела — тлумачыла літаральна на пальцах.

Зварыкіна тройчы была пераможцай чэмпіянатаў БССР, некалькі гадоў кіравала рэспубліканскай федэрацыяй шахмат, выкладала ў сталічнай шахматнай школе, стала міжнародным арбітрам і міжнародным гросмайстрам.

«І ў жыцці, і ў шахматах яна любіць кіраваць, камандаваць», — характарызавалі шахматыстку сяброўкі-суперніцы.

Каралева з характарам

«Я завяшчаю вам свае медалі, — сказала неяк аднаму са сваіх сяброў, калекцыянеру, Кіра Зварыкіна. Зрэшты, амаль тут жа адмовілася ад ідэі. — Не, тады вы будзеце жадаць маёй смерці».

А адпісваць ёй, насамрэч, было што.

Напрыклад, за перамогу на першай Сусветнай Алімпіядзе яна атрымала не толькі асноўную ўзнагароду, залаты медаль з адбіткам каня і кутком шахматнай дошкі, але і асаблівы плацінавы медаль каралевы Нідэрландаў Юльяны. Віншаванне з перамогай прыляцела нават з Амерыкі — ад стрыечнага дзядзькі Уладзіміра Зварыкіна, які лічыцца адным з «бацькоў» тэлебачання.

На жаночай Сусветнай Алімпіядзе па шахматах, 1957. Архіўнае фота: Fotocollectie Anefo Reportage

Ёю захапляліся, але і пабойваліся. Ёсць гісторыя, як на адных зборах да дзяўчат-шахматыстак у акно ў цемры стаў стукаць хлопец. «Ой, тут мужчына!» — спалохана ўскрыкнула адна з суседак. «Давай яго сюды!» — тут жа адказала Кіра.

Прытым мала хто ведаў, колькі ў жыцці Зварыкіна рабіла «праз не магу»: асвоіла шахматы без падручнікаў, шмат у чым інтуітыўна, абыгрывала мужчын, захапілася альпінізмам і двойчы ўзыходзіла на Эверэст.

У 1960-м чэмпіянат свету яна магла і выйграць — лічылася фаварыткай. Але якраз напярэдадні даведалася, што маці яе цяжка, невылечна хворая, і жыць ёй засталося зусім нядоўга. Яна вяла гульню, штохвілінна чакаючы дрэнных вестак, і саступіла суперніцы. Але паспела развітацца з самым родным чалавекам.

А праз гады ўжо сама Кіра Зварыкіна, па сведчанні сяброў, літаральна «ўцякла» ад раку. Калі з аднаго з турніраў яе забрала хуткая і павезла на аперацыю, літаральна праз некалькі дзён спытала ў лекара: А бегаць мне можна? І — пабегла. Бегала, плавала, займалася пешым турызмам яна літаральна ўсюды, дзе магла. Хаця да канца жыцця ўжо была пад наглядам дактароў.

Пасля 80 гадоў шахматыстка перабралася ў Маскву, да ўнука і сына (да таго часу ўжо доктара эканамічных навук) — і там працягнула гуляць ужо ў ветэранскіх чэмпіянатах, у тым ліку Еўропы і свету. Яе называлі легендай — хоць яна адмахвалася ад кампліментаў і юбілейных віншаванняў, з іроніяй называючы іх «рэпетыцыя адпявання». Да свайго 95-годдзя не дажыла ўсяго пару тыдняў.