У новым выпуску падкаста «Лісты да мамы» пісьменніца і перакладчыца Ганна Комар распавядае пра сваю паездку на поўнач Ірландыі — у Дэры. Ганна расказвае пра «Крывавую нядзелю» ды іншыя трагічныя падзеі ірландскага руху за грамадзянскія правы — падзеі, якія да болю адгукаюцца беларусам.

«Экскурсавод паказваў нам: „Тут застрэлілі аднаго, дваіх тут, аднаго там, яшчэ дваіх там...“ І я аказвалася на вуліцах Менска. Адчувала трагедыю тых людзей, нібы ўласную», — піша Ганна Комар.

Ганна Комар

Слухайце «Ліст № 12» на платформах для падкастаў Apple Podcasts, Spotify, YouTube, Яндекс Музыка, Mave, Castbox, Podcast Addict, Telegram

Пішу табе, натхнёная падарожжам на поўнач Ірландыі ў свой Дзень народзінаў. Дарэчы, гэта другі раз, калі я далёка ад дому выбрала падарожжа на поўнач Ірландыі ў якасці падарунка. Першае было ў Белфаст у 2017-м і акурат супала з пратэстамі супраць закона аб дармаедстве і Днём Волі. Памятаю, як чытала навіны з дому і адчувала, што мушу быць там, мушу таксама ўдзельнічаць. Але паехаць дадому я не магла, бо мне заставалася яшчэ паўгода валанцёрыць на сонечным паўднёвым усходзе Ірландыі, хоць праца мая не была сонечнай — сацыяльнай работніца, якая падтрымлівае дарослых людзей з інваліднасцю 24 гадзіны на суткі пяць з паловай дзён на тыдзень у арганізацыі, якой кіруе аўтарытарная асоба...

Падчас таго падарожжа ў Белфаст мы паехалі на экскурсію ўздоўж сцяны, што падзяляла (і цяпер яшчэ падзяляе, хаця ў меншай ступені) Белфаст на пратэстанцкі і каталіцкі, каб зменшыць канфлікты паміж прыхільнікамі вольнай аб’яднанай Ірландыі (рэспубліканцы і нацыяналісты) і тымі, хто хоча быць часткай Аб’яднанага Каралеўства (юніаністы і лаялісты). Калі мы выйшлі з чорнага таксі, кіроўца і экскурсавод у адной асобе працягнуў нам маркер і прапанаваў пакінуць надпіс на сцяне. Я напісала: «Жыве Беларусь!». Знайшла фота і аповед пра тое падарожжа ў старым-забытым сваім блогу, што вяла падчас валанцёрства.

 Ганна Комар. Сцяна ў Белфасце

Гэтым разам я вырашыла ехаць у Дэры! Натхніў мяне на гэта серыял Derry Girls («Дзяўчаты з Дэры»), які я паглядзела гады два таму і так прыкіпела да галоўных персанажак (і аднаго персанажа), што вырашыла аднойчы наведаць уласна горад, у якім іхнія прыгоды адбываюцца на фоне гістарычных падзей, вядомых як The Troubles, ці канфлікт у Паўночнай Ірландыі. Дарэчы, паглядзеўшы фільм Kneecap, які распавядае гісторыю моладзевага гурта з ірландскамоўнага раёна Белфаста, што спявае па-ірландску і зрабіўся вельмі папулярным, я ў асабістых размовах стала называць Паўночную Ірландыю поўначчу Ірландыі, як гэта робіць адзін з галоўных персанажаў у спрэчцы са сваёй дзяўчынай брытанкай. Бо неяк «Паўночная Ірландыя» майму беларускаму вуху, пасля ўсяго, што я даведалася пра яе гісторыю, гучыць прыкладна як «Паўночна-Заходні край». Як казаў мой сябар з Белфаста: «Гэта ўсё адна Ірландыя».

Мурал Derry Girls у Дэры

Я была дужа ўзрадаваная пабачыць месцы, дзе здымаўся серыял. Напрыклад, у адной са сцэн другога сезона ў Дэры прылятае Біл Клінтан разам з першай лэдзі, і жыхары горада збіраюцца каля ратушы. Тады ж персанаж Джэймс — ангелец, стрыечны брат Мішэль, які вучыўся разам з ёй і іншымі ў каталіцкай школе для дзяўчат, збіраецца з’язджаць, вяртацца да маці ў Ангельшчыну. У пэўны момант ён мяняе рашэнне і вяртаецца, стаіць на гарадской сцяне, махае рукой дзяўчатам і крычыць: «Я дзяўчына з Дэры!». Гэта вельмі кранальны і адначасова смешны момант, бо некаторыя думаюць, што гэта махае рукой Біл Клінтан. Вядома, я не магла не паўтарыць сцэну!

Ратуша і гарадская сцяна — лакацыі здымкаў серыяла Derry Girls

Клінтан сапраўды прыязджаў у 1995-м, яго візіт быў важнай часткай перамоваў аб перамір’і ў Паўночнай Ірландыі. Гісторыя канфлікту настолькі насычаная, у ёй столькі нюансаў, што я не змагу пераказаць яе ў адным лісце, ды ўсяго і не ведаю, зразумела. Магу распавесці тое, што даведалася з экскурсіі ў раён Богсайд і Музей вольнага Дэры.

Богсайд — каталіцкі раён Дэры, які знаходзіцца па-за гарадской сцяной, узведзенай паміж 1613-м і 1618-м гадамі, каб абараніць пратэстанцкіх пасяленцаў, ці асаднікаў, з Англіі і Шатландыі. Каталікі, якія складалі большасць насельніцтва Дэры, сутыкаліся з сегрэгацыяй і дыскрымінацыяй. У XIX ст., нягледзячы на тое, што каталікі складалі большасць насельніцтва ў Дэры, яны не мелі рэальнага права голасу на выбарах, а значыцца, іх інтарэсы не былі дастаткова прадстаўленыя. Яны не маглі атрымаць працу праз манаполію пратэстантаў і не мелі права жыць унутры тэрыторыі, абмежаванай сцяной. Калі ў 1920-м быў падпісаны Акт аб Урадзе Ірландыі, які падзяляў Ірландыю на дзве часткі, Дэры адышоў да Паўночнай Ірландыі выключна праз яго сімвалізм для юніаністаў: аблога Дэры ў 1689-м скончылася перамогай пратэстантаў.

У 1960-х умовы жыцця каталікоў у Дэры былі жахлівыя. У 2-пакаёвай кватэры маглі жыць 26 чалавек. Узровень беспрацоўя дасягаў 20%, але толькі шэсць фабрык было пабудавана там, у адрозненне ад іншых гарадоў з ніжэйшым узроўнем беспрацоўя, дзе будавалася больш прадпрыемстваў. Падчас выбараў адна гаспадарка (не асоба) мела адзін голас, а ўладальнікі бізнесаў (якія былі амаль усе пратэстантамі) мелі па некалькі галасоў.

Лічыцца, што ў Дэры пачаўся ірландскі рух за грамадзянскія правы, натхнёны рухамі ў ЗША, Паўднёвай Афрыцы і іншымі, якія змагаліся за справядлівасць. У сярэдзіне 60-х невялікія групы людзей у Дэры і іншых мясцовасцях выходзілі на вуліцы, патрабуючы паляпшэння жыллёвых умоваў, працы і палітычнага голасу.

 Плакаты таго перыяду

На кастрычнік 1968-га ў Дэры быў запланаваны марш, у выніку забаронены юніанісцкімі ўладамі. 5 кастрычніка паліцыя гвалтоўна разагнала мірную дэманстрацыю на Дзьюк Стрыт. Рэпартаж, зняты падчас разгону і трансляваны рэспубліканскім ірландскім тэлебачаннем RTE, паказаў праўду пра тое, як юніаністы злоўжывалі ўладай. Гэта выклікала абурэнне ў грамадстве і новыя пратэсты. Юніанісцкі ўрад увёў пэўныя рэформы, але занадта позна, і яны былі недастатковымі.

У студзені 1969-га паліцыя напала на раён Богсайд, і жыхары абвясцілі яго зачыненым раёнам. Тады ж на адной са сцен з’явіўся надпіс: «Вы ўваходзіце ў Вольны Дэры», натхнёны пратэстамі ў каліфарнійскім Універсітэце Берклі. Жыхары раёна ўзвялі барыкады, каб абараняцца ад паліцыі, і пачалі вяшчанне радыё Free Derry. Так нарадзілася ідэя Вольнага Дэры. Пасля таго, як жыхар Богсайда Сэммі Дэвэні быў збіты паліцыяй ва ўласным доме і памёр хутка пасля ад пабояў, Богсайд было не ўтаймаваць. Абарона Богсайда, сутычкі з паліцыяй, напады паліцыі і арміі працягваліся ў наступныя гады.

 Надпіс «Вы ўваходзіце ў Вольны Дэры»

30 студзеня 1972-га вядомае як «Крывавая нядзеля». Падчас мірнага марша жыхароў Богсайда, 14 бяззбройных дэманстрантаў былі застрэленыя і 17 параненыя брытанскімі ваеннымі ў некалькіх кропках раёна. Некалькі чалавек былі забітыя ў спіну, калі спрабавалі ўцячы, некаторыя — калі спрабавалі дапамагчы іншым параненым.

Экскурсавод паказваў нам: «Тут застрэлілі аднаго, дваіх тут, аднаго там, яшчэ дваіх там...» І я аказвалася на вуліцах Менска. Адчувала трагедыю тых людзей, нібы ўласную. «Ваенны падышоў да яго і стрэліў другі раз, ва ўпор, і паведаміў у рацыю: „У мяне для вас яшчэ адзін“. Такога вам не распавядуць афіцыйныя крыніцы», — працягваў экскурсавод....

Цяпер на месцы трагедыі знаходзіцца Музей Вольнага Дэры.

Фрагмент сцяны са следам ад велізарнай кулі

Афіцыйныя брытанскія ўлады абвясцілі забітых і параненых пратэстоўцаў «узброенымі бандытамі» і «тэрарыстамі». Толькі праз 38 гадоў родныя ахвяраў і супольнасць дамагліся справядлівасці, і ўсе, акрамя аднаго забітага 17-гадовага хлопца (у кішэні якога нібыта знайшлі самаробную бомбу), былі апраўданыя падчас адкрытага працэсу. Гэта было неверагодна кранальна бачыць, я плакала.

Мемарыял памяці ахвяраў «Крывавай нядзелі» паказвае дзень, калі яны былі прызнаныя невінаватымі і рэабілітаваныя

У Богсайдзе амаль на кожным будынку — мурал, які распавядае гісторыю руху за грамадзянскія правы ў Богсайдзе і іншыя важныя гістарычныя эпізоды, а таксама ўшаноўвае памяць ахвяраў.

 Мурал «Невінаватыя»

Мурал з імёнамі забітых падчас «Крывавай нядзелі»

«Кактэйль Молатава». Адсылае да бойкі за Богсайд, жнівень 1969 года. Мурал намаляваны ў 1994-м, калі пачаліся мірныя перамовы

«Смерць невінаватай». 14-гадовая Анэт Макгэвіган была забітая падчас страляніны каля свайго дома ў верасні 1971-га. Яна была сотай ахвярай і прадстаўляе 3000 забітых падчас канфлікту ў Паўночнай Ірландыі.

«Бернадэт». Бернадэт Макаліскі звяртаецца да натоўпу ў Богсайдзе. У 21 год яе абралі ў Парламент ад Ольстэра, на той час яна была самай маладой жанчынай — чаліняй Брытанскага Парламента.

 Ніл Маккафэрці — вядомая ірландская журналістка, феміністка, барацьбітка за грамадзянскія правы. Адна з заснавальніц Ірландскага Жаночага Вызваленчага Руху. Сярод іншага вядомая пратэстамі супраць забароны кантрацэптываў у Рэспубліцы Ірландыя. 22 траўня 1971-га яна разам з іншымі актывісткамі паехала цягніком у Белфаст, каб набыць кантрацэптывы і прывезці іх у Рэспубліку Ірдандыю. Акцыя атрымала шырокі розгалас і дапамагла інфармаванню аб праблемах кантрацэпцыі, што стала вехай у ірландскім жаночым руху.

Шмат іншых гісторый, якія распавядаюць муралы, музей і экскурсаводы, засталіся ў маім сэрцы. Усе яны глыбока мяне кранулі. У Музеі Вольнага Дэры, пасля ўсяго, што я даведалася пра злачынствы Брытанскіх ваенных і паліцыі, я больш не магла стрымліваць слёзы, калі глядзела фільм пра тое, як у 2010-м нарэшце скончылася расследаванне, якое пачалося ў 1998-м. Усе ахвяры «Крывавай нядзелі», акрамя аднаго хлопца, былі прызнаныя невінаватымі і рэабілітаваныя. Тагачасны прэм’ер-міністр Дэвід Кэмеран выказаў прабачэнне сем’ям загінулых — велізарная палёгка і перамога для ўсіх, хто змагаўся за гэта. Аднак ніводны з вінаватых у забойствах падчас «Крывавай нядзелі» не быў пакараны. Брытанскі ўрад, як і любы іншы, працягвае пакрываць сваіх ваенных злачынцаў.

Але Ірландыя застаецца для мяне месцам натхнення і сілы.

Спадзяюся, я не засмуціла цябе гэтым аповедам, дарагая мамка.

Абдымаю, Твая дачушка

Слухайце «Ліст № 12» на платформах для падкастаў Apple Podcasts, Spotify, YouTube, Яндекс Музыка, Mave, Castbox, Podcast Addict, Telegram