Зміцер Бартосік паразмаўляў з журналістам, аўтарам кнігі «Прыгоды Дзядзі Віці на Валадарцы» Алегам Груздзіловічам і запісаў ягоныя ўспаміны пра дзяцінства, прышчэпку беларушчыны на ўсё жыццё, развітанне з камунізмам і шлях у журналістыку, а таксама пра час, праведзены за кратамі.

Алег Груздзіловіч

Старыя казематы

Мяне не схапілі на Арлоўскай, дзе давялося хавацца ў дварах. Мяне не затрымлівалі на Маршах. Мяне ўзялі ў лепшых традыцыях СССР. З дому. Як толькі сабраўся павячэраць. Галубцы! Адзін пасьпеў з’есьці, а другі не. Толькі сьмятанай яго паліў... Потым успамінаў яго ўвесь дзень.

Я свае содні адбываў у Баранавічах. Гэта былі альбо казармы, пераробленыя пад казематы, альбо гэта была сапраўдная царская турма. Калідор, скляпеньні. Адразу заўважаеш, што гэта старажытная пабудова. Адчуваеш сябе паўстанцам XIX стагодзьдзя. Я ня мог там ні нармальна чытаць, бо вочы ўжо ня тыя. Ня мог нармальна ляжаць на гэтым мэтале. Таму ўспамінаў сваё жыцьцё.

Сядзеш, прытулісься да сьцяны і ўспамінаеш. Такія пласты з памяці падымаюцца. Якія, здаецца, даўно ўжо забыў. Ну не крыжаванкі ж разгадваць. Я там для сябе зрабіў адкрыцьцё. Як за апошнія часы расквітнелі выданьні красвордаў! Нібы адмыслова для турмы і лягера. Пакуль мы за свабоду змагаліся, людзі на няволі грошы зараблялі.

Алег Груздзіловіч з уласнай кнігай «Прыгоды дзядзі Віці на Валадарцы» ў руках

Мара пра зямлю

Мой бацька родам з-пад Шаркаўшчыны, вёска Пашкі. Але я там бываў мала. Зусім малым.

А вось у самой Шаркаўшчыне, куды дзяды пераехалі, я правёў некалькі летаў. І мне тых некалькіх шаркаўшчынскіх летаў хапіла, каб атрымаць прышчэпку беларушчыны на ўсё жыцьцё.

Я чуў, як бабуля размаўляе. Я чуў, як дзед гаворыць. А там жа мова амаль ідэальная. І ў той мясцовасьці яшчэ нават у дарэвалюцыйны час было і культурніцкае, і беларускае жыцьцё. Мая бабуля добра вязала кручком. Але навуку тую яна засвоіла на нейкіх адмысловых курсах для дзяўчат. У 30-я гады, за палякамі, там беларушчына жыла. У выглядзе самадзейных спэктакляў, народных сьвятаў. Падчас акупацыі ў Шаркаўшчыне стаяў атрад беларускай самааховы. Але беларушчыну я прыняў ад бабкі. Я ад яе чуў казкі, як мужык зямлю араў, як мядзьведзь на мужыка залез, яшчэ нейкія.

А «Новая зямля» ляжала ў нас на паліцы, на самым бачным месцы. Нібы Біблія. Тата нас прычашчаў да гэтай кнігі. І мне было цікава чытаць. Гэтую кнігу варта мець як настольную. Там уся сутнасьць беларуса. Калі я яе чытаў, я разумеў, што гэта кніга пра майго дзеда. Бо ён урэшце ўзьбіўся на сваю зямлю! І тая зямля дасталася вельмі цяжка. Прапрадзед меў добры кавалак зямлі. Але ж усё дзялілася паміж шматлікімі дзецьмі. І мой прадзед Іпаліт мусіў паехаць у Пецярбург. Вывучыўся там на памочніка машыніста. Пазнаёміўся там са сваёй будучай жонкай. Агрыпінай з-пад Пскова. Прыехаў зь ёй да свайго бацькі Якуба. Той паглядзеў і ня даў дазволу на шлюб. Ты галадранец, яна галадранка. А гэта ж ня проста дазвол. Бацька разам з блаславеньнем дае сыну кавалак зямлі. Але той паслужыў, стаў нядрэнныя грошы атрымліваць. Явіўся ўжо ў форме чыгуначніка! І яе сваякі ўжо пагадзіліся. Ну, тут ужо і Якуб пагадзіўся. А служыў ён на станцыі Дно.

У 1918 годзе ён здолеў вярнуцца ў Беларусь з гэтага Дна. Разам зь дзецьмі. Дзед мой малы быў. А ўжо ж мяжа паўстала польска-савецкая. Іпаліт сьпісаўся са сваякамі. Тыя паехалі да мяжы. Дамовіліся з памежнікамі. Прыслалі падводу. Пасьпеў вярнуцца да сваёй зямлі. Якая дасталася ў спадчыну майму дзеду.

Такая была цікавая гісторыя. Што прадзеда мабілізавалі як чыгуначніка ў Чырвонае войска, калі пачалася [вайна — рэд.], польска-савецкі фронт пакаціўся ў 1920-м на Захад. І потым, калі палякі вярнуліся ў Шаркаўшчыну, яго цягалі на допыты. Месяц ён прасядзеў у турме. Але разабраліся і адпусьцілі. Бо не сам жа. Пад прыгнётам пайшоў. Не страляў, не забіваў. А другі мой дзед у гэты час, дзед па матчынай лініі, быў якраз чырвонаармейцам, якога вазілі туды, пад Варшаву, ваяваць. І калі іх там разьбілі, ён зьбег і жыў на сваім хутары на Гомельшчыне. І яго за дэзэрцірства бальшавікі адправілі будаваць Беламорканал. А ў 1938 годзе ўвогуле расстралялі. І магло так стацца, што прадзед Іпаліт вёз свайго будучага зяця на варшаўскі фронт. Але самае трагічнае ў гэтай фантазіі — які лёс у аднаго, і які ў другога. Аднаго палякі адпусьцілі, а другога бальшавікі дабілі амаль праз дваццаць гадоў. Спакойнага жыцьця не атрымалася. Прыпомнілі дэзэрцірства. Потым быў данос, што да яго ноччу нейкі вершнік прыяжджаў. А ў тыя ж часы поўна балахоўцаў хадзіла. І ён адсядзеў, вярнуўся зь Беламорканала, пасьпеў маю маму зачаць. А потым Вялікі тэрор. І яго абвінавацілі ў тым, што ён нібыта ў чарзе сказаў, што ў саміх прадуктаў не хапае, а ў Гішпанію гонім хлеб эшэлонамі. Хто гэта мог чуць? У якой чарзе? Але за антысавецкую прапаганду расстралялі.

Шпацыр па зьніклым горадзе

Я часта блукаю ў снах па тым Берасьці, якога няма. Па горадзе XVIII стагодзьдзя. Дзе яшчэ стаяць старыя камяніцы, храмы. Гэтым зьніклым местам я захапіўся яшчэ ў школе. Мы часам заходзілі ў краязнаўчы музэй, які тады быў у будынку касьцёла. І вось там я ўпершыню ўбачыў старажытную гравюру, такая зараз вісіць у мяне дома, дзе выяўлена старадаўняе Берасьце. Гэтая выява як у дзяцінстве запала ў галаву, так дагэтуль мне і сьніцца. Я хаджу па гэтых вуліцах. Прычым часам трапляю ў той будучы час, калі ў тым горадзе ўсё адбудавана. Ходзяць экскурсіі па адноўленым старым месьце. Гавораць, як тут зруйнавалі горад, як пасьля была цытадэль, як пасьля ўсё аднаўлялі.

Дарэчы, ідэю гэтую, пра аднаўленьне старога места, я пачуў яшчэ школьнікам, у 1975 годзе. У нас былі незвычайныя настаўнікі. Настаўніца фізыкі, я памятаю, прыносіла і давала нам пачытаць «Майстра і Маргарыту». Перадрукаваную з часопіса. А іншая настаўніца, ангельскай мовы, Тацяна Мікалаеўна Пятрушына, сябравала з маладымі супрацоўнікамі абласной газэты «Заря». І вось ад яе мы пачулі гісторыю, як яны абмяркоўвалі — навошта было будаваць гэты мэмарыял, бо калі-небудзь прыйдзецца аднаўляць старое места. Вось такія размовы даляталі да нас у тыя часы, вельмі далёкія ад перабудовы. Беларускае жыцьцё ішло.

Вучыўся я, сын мэра, у вельмі добрай брэсцкай дзявятай школе. Але да «залатой моладзі» я сябе не адношу. Як я зараз разумею, на заходніх савецкіх тэрыторыях гэтая з’ява не праявілася. Адзін раз я на сабе адчуў, што бацька можа як начальнік заступіцца.

Неяк мы пайшлі ў дзясятай клясе на танцы. І пасьля танцаў усе выходзяць з танцпляцоўкі, і стаіць міліцыянт і некага не пускае. Груба сябе паводзіць. Я падыходжу да яго і кажу: «А Вы знаеце, чаму міліцыянераў называюць мянтамі?». Такі юначы максымалізм зь мяне папёр. Ну, ён тут жа мяне скруціў, выклікаў УАЗік, і павезьлі. І пакуль везьлі, я крычаў, што «я сын Грузьдзіловіча! Вы зараз мяне адпусьціце!». Ну і сапраўды. Пасядзеў я, можа, з гадзіну ў «малпоўніку». Потым мяне выпусьцілі. І бацька мне ўставіў! «Каб больш такога не было! Ты мяне ганьбіш! Ты навошта маё прозьвішча ўспамінаў? Траіўся? Цярпі. Ты чаго мяне падстаўляеш?». Але гэта быў адзіны выпадак маёй «залатой маладосьці». У Брэсьце, калі і была сапраўдная «залатая моладзь», дык яна была не ў асяродку кампартыі ці аблвыканкама. А са сфэры гандлю. Там жа была цэлая база «Совтрансавто». Везьлі тавары з Эўропы, нейкія італьянскія боты, джынсы, шмоткі. Тое, што за валюту куплялася. Гэтае дабро давозілася да Брэста і разгружалася. Тут былі велізарныя базы. Кожны начальнік такой саюзнай базы большы за абласнога мэра. Вось іх дзеці хадзілі ў дублёнках ды джынсах. Можа, у Маскве дзе і былі раскошныя разьмеркавальнікі для партыйнай эліты. А ў Брэсьце раскоша выяўлялася ў тым, што на 7 лістапада і на 1 траўня начальнікі атрымлівалі падарункавы набор, дзе быў кавалак кілбасы, баначка ікры ды некалькі воблаў. І пакуль бацька прыходзіў з працы, мы з братам тыя воблы з’ядалі. Бедныя галодныя дзеці беларускай наменклятуры. Калі для дзяцей гандляроў і вайскоўцаў сталіца была Масква, дык для бацькі сталіцай быў Мінск. Куды ён рэгулярна езьдзіў на сэсіі. Бо быў два тэрміны дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. І ўсё ягонае начальства было ў Мінску.

З прававернага камсамольца ў антысаветчыкі

Падчас турмы я шмат чаго ўспамінаў. У тым ліку і свой шлях у журналістыку. Я ж у школе быў па перакананьнях чырвоны рэвалюцыянэр. Ну, а якім я мог яшчэ быць у той час? Я вельмі перажываў за сытуацыю ў Чылі, калі зьверглі Альендэ. Памятаю, як я радаваўся, калі ў 1974 годзе сацыяліст Франсуа Мітэран выйграў першы тур на прэзыдэнцкіх выбарах. Забягаю ў клясу і крычу — Мітэрана абралі! На мяне ўсе глядзяць як на вар’ята, у тым ліку і настаўніца. Што такое? Хто такі Мітэран? А потым адбылася рэвалюцыя ў Партугаліі. Рэвалюцыя гвазьдзікоў. Быў такі журналіст Ігар Фесуненка, які працаваў у Партугаліі і аглядаў тыя падзеі ў «Правде». Мяне так захапіла гэта ўсё! І я сачыў з захапленьнем, як павялічваецца на плянэце чырвоны лягер. Вось яшчэ адна краіна да нас адышла! І пасьля падзей у Партугаліі я стаў рэгулярна чытаць прэсу, і ў выніку мне самому захацелася стаць журналістам. Партугальская рэвалюцыя і дагэтуль вылучаецца. Нездарма яе зараз згадваюць часта. Бо тую рэвалюцыю зьдзейсьнілі капітаны. Не генэралы прыкормленыя, а тыя маладыя афіцэры, на якіх і мы спадзяваліся. Можа, яны яшчэ і з’явяцца.

Маё разьвітаньне з камунізмам адбывалася паступова. Пасьля першага курсу мяне замест канікул завербавала такое выданьне «Знамя Юности. На студенческой стройке». Гэта быў дадатак да Рэспубліканскай камсамольскай газэты для тых, хто працуе ў студэнцкіх будатрадах. І ў кожнай вобласьці быў карэспандэнт. І так я першыя два месяцы працаваў у Віцебску. Жыў у інтэрнаце мэдыцынскага інстытута. Да мяне прыходзілі цынічныя студэнткі мэдычкі і адкрывалі мне вочы на жыцьцё. Тое дрэнна, гэта дрэнна. А я зь імі спрачаюся! Я ім расказваю, як у нас у Савецкім Саюзе ўсё выдатна! Ну а чым мне дрэнна? Жывем у трохпакаёвай кватэры, скончыў музычную школу, маю новыя чаравікі. Нават воблу па сьвятах ем. Што яшчэ трэба для шчасьця? А яны на мяне глядзяць, як на іншапланетніка. Маўляў, вы жыцьця ня ведаеце. А потым я на наступную практыку прыяжджаю ў раёнку, у «Зару над Бугам», потым я еду ў будаўнічы атрад. Дзе пакрысе адкрываецца жыцьцё. Але поўнае працьверазеньне адбылося, як я папрацаваў у газэце «Інтэграл» і мяне ўзялі лектарам у абкам камсамола. Я ўжо жанаты, дзіця. І я пайшоў у абкам фактычна зарабляць на кватэру. Але я паглядзеў гэтую сыстэму знутры і ўбачыў, наколькі яна гнілая. Як усе гэтыя ідэалы, пра якія я марыў, ім усім «до фонаря».

Алег Груздзіловіч з дзецьмі. Фота з асабістага архіва

Асаблівы быў шок, калі я паехаў на Фэстываль моладзі і студэнтаў у Маскве. Камсамольскія важакі думаюць аб тым, як бы набіць кішэні. Мы жылі пад Масквой, каля спартыўнай базы, пабудаванай да Алімпіяды-80. Я неяк зайшоў на гэту базу. Велізарнае памяшканьне, дзясяткі кабінак з разьбітымі ўнітазамі, ваннамі. Карціна, як пасьля варожага нашэсьця. І ўвесь гэты пагром асьвятляецца электрычнымі лямпачкамі. Выключальнікаў няма, а лямпачкі гараць. Марнуюцца грошы, і ўсім пляваць. І на тым фэстывалі я бачыў тое самае. Наш абавязак быў сустракаць замежных гасьцей у аэрапорце Шереметьево і дарыць розныя налепкі, значкі ды матрошкі. І сакратар абкама, які кіраваў нашай групай, усё гэтае дабро сабе цягнуў. Набіваў кішэні гэтымі значкамі. І ён не адзін быў такі. Увесь актыў быў проста хворы на гэтую халяву. Я тады цалкам расчараваўся ў гэтай сыстэме, і калі пачалася перестройка, ужо быў цалкам да яе падрыхтаваны.

Ідэалягічная партызанка

Напрыканцы 80-х я працаваў адказным сакратаром у «Знамени Юности». Ужо быў у Эстоніі Народны Фронт, у Латвіі Народны Фронт. У нас тут забаранялася нават згадваць пра народныя франты. А я сам макетаваў трэцюю старонку, міжнародную. Я бяру матэрыялы з АПН, лібэральнага агенцтва саюзнага. Я бяру ў іх матэрыяльчык пра эстонскі Народны Фронт і запускаю яго ў «замежную» паласу. І некалькі такіх публікацый прайшло. Потым нехта з начальства гэта заўважыў: «Ты што робіш?». Ну, я ўключыў прастачка. Маўляў, трэба было месца запоўніць. Так атрымалася.

«Знамя Юности» тых часоў — гэта каманда прафэсіяналаў. Аляксандр Класкоўскі, Ларыса Саенка, Павел Уладзіміраў, Алесь Ліпай, Галіна Айзенштадт. Мы яшчэ да сярэдзіны 90-х гадоў былі вельмі ўплывовым выданьнем. І наклад у нас быў семсот тысяч.

Алег Груздзіловіч на працы ў 1996 годзе. Фота: press-club.pro

Дзякуючы нашай папулярнасьці праз нашу газэту хацелі запусьціць у Беларусі скандальны ліст Ніны Андрэевай. У сакавіку 1988-га ў газэце «Советская Россия» выйшаў яе скандальны артыкул «Не могу поступаться принципами». Гэткі бальшавіцкі маніфэст, сталінісцкі. І пачалася хваля перадруковак у абласных партыйных газэтах. Цэнтральныя выданьні асьцярожнічаюць. Гарбачоў едзе некуды ў адпачынак. А ў нас жа «Вандэя перастройкі»! У гэты час ідзе загад надрукаваць гэты артыкул у нас, у Беларусі. Але дзе? У «Звязду» ж ня сунеш. Ці ў цэнтральную «Советскую Белоруссию». А вось ёсьць «Знамя Юности» зь велізарным тыражом. А я — адказны сакратар. Да мяне прыходзіць рэдактар Саламаха і падчас размовы, паміж справаў, кідае гранкі ўжо набранага матэрыяла. Маўляў, пастаў гэта на суботу. І хуценька разьвітаўся.

Я пачынаю гэта чытаць. І разумею, што гэта поўнае дно. І гэта хочуць праз нас працягнуць. І як гэта спыніць? Я ж як адказны сакратар не магу не выканаць даручэньня. Я хуценька, а ўжо пятніца, склікаю рэдкалегію і паказваю гэты тэкст. І пастанавілі не падпісаць такі макет. Газэта пайшла ў друк з іншым матэрыяламі. Нешта іншае паставілі. У панядзелак скандал. Прыехаў інструктар ЦК КПБ Крукоўскі, які адказваў за прэсу: «Вы што нарабілі?». Мяне выклікаюць. Кажу — такое рашэньне рэдкалегіі. Гэта супярэчыць курсу партыі на перабудову. І праходзіць два дні. Гарбачоў вярнуўся з адпачынку. Яму паклалі гэта на стол. Казалі нават, што да яго дайшлі чуткі пра нашу газэту, якая адмовілася гэты тэкст друкаваць. У выніку чым скончылася. Прыходзіць Саламаха праз два дні. Паціскае мне руку. «Малайцы, таварышы! Дзякуй! Адказна падышлі да справы! Выратавалі гонар газэты!».

Калі арганізоўваўся Беларускі Народны Фронт, я яшчэ працаваў адказным сакратаром. І аргкамітэт па стварэньні БНФ арганізаваў у Курапатах суботнік. Я сам зь дзецьмі прыяжджаў. Мы там працавалі, гальлё прыбіралі. Ну, а потым я напісаў нататку пра гэты суботнік. А начальства бярэ і здымае, што гэта арганізаваў БНФ. Маўляў, адбыўся суботнік, людзі сабраліся прыбралі, і ўсё. Ну, мне шкада было зусім здымаць матэрыял. Усё ж людзі працавалі. І я пагадзіўся з такой цэнзурай. Выйшаў матэрыял. І ў той жа дзень тэлефонны званок. Падымаю. Пазьняк звоніць. Спадар Грузьдзіловіч. Мы Вас паважаем як журналіста. Але чаму няма згадкі пра Народны Фронт? Я яму патлумачыў, што была згадка. Але зьнялі. Я палічыў патрэбным згадкай ахвяраваць, каб даць у друк саму нататку. «Наступным разам не пагаджайцеся. Калі ня хочуць згадваць Народны Фронт, тады ўвогуле ня трэба». Разьвіталіся, паклаў трубку. Усё ж мяне гэта зачапіла. Як жа Пазьняк сябе афішуе занадта. Значыць, для яго ня важна, што людзі прыйшлі ў Курапаты і прыбралі? А тое, ці было гэта Народным Фронтам зроблена? Цяпер я разумею, што гэта звычайныя паводзіны палітыка. Але ж тады іншы час быў. І мералі мы не палітыкай, не піяр-шумам, а справамі.

Вось сёньня чым мераць? Ты браў удзел у Маршах? Хоць раз? Не, ня браў? Дык што ты мне будзеш гаварыць пра палітыку? Пачынаючы з кастрычніка, выйсьці на Марш — гэта рызыкаваць, што цябе пасадзяць.

А гэтых вэтэранаў БНФ я на Маршах штосьці ня бачыў. 

Алег Груздзіловіч

«Які Саюз, бл**і, развалілі»

Мой бацька памятае яго, як ён служыў у памежных войсках. Ён быў камсоргам. У штабе сядзеў. І там, пры штабе быў музэй памежнага атрада. І Лукашэнка там часам праводзіў экскурсіі. Бацька яго добра запомніў. Высокі, складна гаворыць. Але ні зь якімі аўчарамі па паласе ён ня бегаў.

А мне ўспамінаецца такі выпадак. Я быў парлямэнцкім карэспандэнтам у «Народнай газэце». Я падыходжу да яго па камэнтар. Пра нейкі прыняты закон. І ён пачынае мне гаварыць. Адбарабаніў. Я задаволены, ён задаволены. І я ўжо сабраўся сыходзіць, як тут падбягае да яго журналіст з газэты «Товарищь». І просіць яго пракамэнтаваць той самы прыняты закон. І Лукашэнка на гэтую ж тэму пачынае казаць яму дыямэтральна супрацьлеглае. Ён хвіліну назад казаў мне з адной пазыцыі, а зараз ужо зусім іншае. Ні фіга сабе — думаю. І тады я пераканаўся, што ён заўжды кажа тое, што людзі хочуць пачуць. Але ён ня быў тады нейкай заўважнай фігурай, каб пра яго нешта думаць. Ён быў адзін з многіх. Але выснову пра ягоную шчырасьць я зрабіў. Але, калі ён гаварыў, дык гаварыў выразна, узважана. Быццам гэта не шараговы камэнтар, а прамова з трыбуны.

І яшчэ адзін эпізод. Часам дэпутаты гулялі ў футбол. Ну і неяк сабралася каманда маладых дэпутатаў, а каб было больш гульцоў, запрашалі часам журналістаў. А я ж таксама гуляў у футбол! Таму з радасьцю неяк далучыўся да іх каманды. Поле забясьпечваў такі быў дэпутат-вайсковец Паўлаў. Ён дамаўляўся са спарткомплексам ва Ўруччы. А там жа яшчэ была саўна! Ну, якія ж дэпутаты без саўны. Загружаліся на плошчы Незалежнасьці, каля Дома ўраду. Паехалі да гасьцініцы «Кастрычніцкай» і стаялі там, можа, хвілін дзесяць. Каго чакаем? Антончык кажа: «Сашу чакаем. Ён жа тут жыве». І вось прыбягае Лукашэнка. У чырвоным спартовым касьцюме. Як заўжды, нечым незадаволены. Нават «дзякуй» не сказаў, што яго пачакалі. І адразу, як сеў, паміж ім і дэпутатамі з апазыцыі ўспыхнулі спрэчкі. Потым быў футбол, дзе два моманты мне асабліва запомніліся. Першае, ён гуляе подла. Ён не даруе чалавеку, які яго абвёў. Ён бяжыць за ім і б’е па нагах. Ён так некалькі разоў Лябедзьку лягаў. Я глядзеў і афігеваў — што за вар’ят! Так не прынята! Тым больш, сёньня мы гуляем у адной камандзе, заўтра ў другой. Як так можна? Гэта нікому не даруецца. Біць па нагах у таварыскай абстаноўцы.

Ну і другі момант. Пры ўсёй ягонай грузнасьці, непаваротлівасьці, часам ён трапляў нядрэнна. Аднойчы ледзь не з сярэдзіны поля ў «дзявятку» патрапіў з развароту. Хаця як гулец ён дрэнны. Бегаць ён ня можа, прарывацца ня можа. Толькі піхнуць каго. Але ж здаля папаў.

Але самае цікавае было пасьля футболу. Пайшлі ўсе ў лазьню. Выпіваць пачалі. І ўсчалася размова пра будучае прэзыдэнцтва. І ён там, у парыльні, усім прысутным заяўляў, што «я буду прэзыдэнтам». Яго там паднялі на сьмех. Жартавалі, кпілі. Ён адбіваўся, спрачаўся. Потым былі спрэчкі пра Савецкі Саюз. Дайшло да жорсткіх словаў, нават да абразаў. Я ў гэты момант выйшаў. А там каля лазьні сажалка невялікая. Каб з парыльні бухнуцца. Ну я ў яе залез і расслабляюся. І раптам дзьверы расчыняюцца, і выходзіць Саша. Чырвоны, распараны. І бяжыць да мяне. Бухаецца ў сажалку, вынырвае. А ягоная чупрына, каторая звычайна хітразачасаная, яна ўся на ягоным твары, калі вынырнуў. Тое яшчэ відовішча. І я думаю — як бы яго супакоіць. У мяне ўжо фраза была на языку: «Ды супакойцеся. Што Вы так блізка да сэрца бераце?». А ён сваю галаву з вады высоўвае, з гэтым тварам, як у русалкі, ваду выплюнуў і кажа: «Які Саюз, бл**і, развалілі!». Мяне нібы халоднай вадой абдало. Ні фіга сабе! Чалавек у такіх умовах! Замест таго, каб расслабіцца пасьля пары, пакайфаваць. А ён увесь час злы і пра Саюз думае. Я гэтую фразу потым успамінаў, калі Лукашэнка, ужо будучы прэзыдэнтам, езьдзіў зь Ельцыным на МТЗ. І я там апынуўся побач. І ён там казаў Ельцыну — вось, гэта ж ня толькі наш завод, гэта і ваш завод. І тады я ў газэце «Свабода» напісаў артыкул пра тое, што Лукашэнка яўна марыць пра тое, каб узначаліць Расею. Гэтае «ваша — наша» побач з нямоглым Ельцыным. Але пасьля той лазьні я даў сабе слова ніколі пра яго не пісаць. І не пісаў.

За кратамі

Там узьнікалі ня тое, што спрэчкі, але гарачыя абмеркаваньні. Вяліся сур’ёзныя дыспуты. Ці трэба захоўваць сьмяротную кару? Пасьля знайшлі больш цікавую праблему. Дыскрымінацыя ЛГБТ, ці варта ім дазваляць усынаўляць дзяцей. А адзін крымінальнік, які адседзеў восем гадоў, калісьці бамбіў розныя кіёскі, проста хапаўся за галаву. Вы што гэта абмяркоўваеце? Калі б тут сядзелі злодзеі і даведаліся, што вы гэтую тэму нават проста абмяркоўваеце — пры наступнай ходцы вы б ужо хадзілі з мачалкай. Ён нас знаёміў з турэмнай лексікай. Праводзіў такі лікбез. Што такое «шконка». А самога яго ўзялі за нацыянальны сьцяг. Хадзіў зь беларускім сьцягам па Сухараве.

Я заўжды гаварыў па-беларуску. І маіх маладых калег часам апаноўвала ідэя «з заўтрашняга дня гаварыць толькі па-беларуску». Але пачынаўся новы дзень, як правіла, з мата. Як правіла, з мата на адзін адрас.

Верш «Воля» з кнігі Алега Груздзіловіча «Прыгоды Дзядзі Віці на Валадарцы»

Калі я выйшаў з Баранавіч, мне было вельмі цяжка вяртацца ў гэтую тэму. Я ж пішу пра гэта ўжо больш за дваццаць гадоў! Пачынаючы ад першых пасадак, ад першых «Чарнобыльскіх шляхоў». І так ад усяго гэтага моташна. А тут яшчэ сам перажыў. І зноў у гэта ўсё вяртацца.

Але да гэтага лета, як бы ты ні пісаў пра чалавека ў турме, усё роўна атрымаецца павярхоўна. Нібы хлусіш. І калі ты сам гэта ўсё перажыў, становіцца лягчэй. Я ўжо сам магу сказаць — а ў мяне было так, я цябе разумею. А зь іншага боку, мне балюча ўсё гэта ўспамінаць, пражываць.

Такая рэч у мяне была. Пачынаецца суд нада мной. Усе хлопцы, зь якімі сядзеў, аўтаматам атрымлівалі па пятнаццаць содняў. Яны ўсе праз пяць хвілін вяртаюцца. А мне прыводзяць адваката. Бачу жонку, калег. Гэта ўсё зацягваецца. Бачу, што судзьдзя шукае нейкія падставы, каб мяне не пасадзіць: «Колькі Вам гадоў? Калі Вы выходзіце на пэнсію? Якія ў Вас хваробы?». Бачна, што нешта хоча. Зь некім раіцца. Потым перапынак. Я бачу, што яны могуць мяне і адмазаць. З аднаго боку, мне радасна. А зь іншага, неяк няёмка. Як у тым анэкдоце пра партызана. Перад хлопцамі няўдобна. Усім па 15 сутак, а мне штраф. Думаю, ну хоць бы дзесяць сутак далі. Згодны і на дзесяць! І тут мне абвяшчаюць пятнаццаць. Я пачынаю гнеўна кідаць судзьдзі: «Я ня згодны! Я буду абскаржваць!». А сам пра сябе падумаў — ну й добра.

Потым, калі ўсё адседзеў і перахварэў, я ўжо нічога не абскарджваў. Мне было брыдка ў суд хадзіць. Пачынаецца мая адсідка ў Баранавічах. І праз пяць сутак адседкі я ўжо падумаў, што згодны быў бы і на дзесяць. А яшчэ празь дзень згодны быў бы і на штраф. Весь гераізм прайшоў.

Думаеш, на халеру такія выпрабаваньні? Да бытавых нязручнасьцяў можна прызвычаіцца. Але ты ня можаш сябе прызвычаіць, асабліва ў такім веку, да прыніжальнага стаўленьня. «Рукі за сьпіну! Глаза не падымаць! Глядзець у пол!».

Матрацы выдавалі. І ўсім далі нармальныя, а мне нейкі бясформены мяшок. Я яго ўзяў. Папёр у камеру. А потым гляджу — ва ўсіх новыя. Ну, думаю, скажу. Выходжу ў калідор. І тут жа: «Што! Папытка пабега!». І гэты іхны брэх мяне больш за ўсё выводзіў.

Баюся, што калі б мяне ў аўтазаку пачалі біць, я б даў у адказ. Я б не стрымаўся. Бачаць жа, што чалавек ужо сівы, немалады. А яны ўсё роўна так ставяцца. Яны, вядома, так выконваюць інструкцыі. Але яшчэ накладаюцца дзьве рэчы. Па-першае, іх нявыхаванасьць. А другое — ідэалягічнае выхаваньне. Яны ўсе перакананыя, што мы ўсе купленыя.

Памятаю такі эпізод. Акрэсьціна. Ідзе суд. І пакуль выносяцца рашэньні, выходжу ў калідор. Сяджу. А ў суседнім пакоі судзяць дзяўчыну з Наргасу. А яшчэ дзяўчынка, падзельніца, сядзіць побач са мной. Пытаюся — а Вас за што? Ды вось, кажуць, выйшлі на тры хвіліны пастаяць з плякацікам. Потым выходзіць яе сяброўка, сядае на яе месца, а тая пайшла ў пакой. У сяброўкі сьлёзы. Што такое, пытаюся. Пятнаццаць сутак. За тры хвіліны з плякатам. Плача. Я сяджу насупраць. Калідор, вертухаі ходзяць. Я ёй кажу — не хвалюйцеся так, не перажывайце. Прыйдзе час, будзеце яшчэ ганарыцца, што быў такі эпізод у Вашым жыцьці. І тут вертухай: «Што ей гаварыш! Чэм ана будзет гардзіцца? Ей жызнь сламалі такіе как ты!». Ды я, кажу, супакоіць чалавека хачу. «Каво ты хочэш успакоіць? Пусьць думает, што дзелает!». А яна так на яго паглядзела і кажа са сьлязой: «Эта не он мне сламал жызнь. Мне другой челавек сламал жызнь!». Кіно!

Запісаў Зміцер Бартосік, Budzma.org