Калі на старонках нашых СМІ чарговы раз з’яўляецца гісторыя пра жанчын, што свядома абіраюць жыццё без дзяцей, мужчын, што адкрыта гавораць пра свае стасункі, людзей, якія хаця б на паўкроку заступаюць за мяжу нарматыўнасці, адразу ж чуецца гучнае – КАПСЛОКАМ – абурэнне: “Усё гэта супраць прыроды!”, “У нас іншыя традыцыі!”, “Не навязвайце!”. Але чаму ў адных з нас – жыццё, а ў іншых – прапаганда?
Думка, што чыясьці паўсядзённасць сама па сабе можа быць “навязваннем”, вельмі смелая. За ёй стаіць ідэя, што публічная прастора манапалізаваная – і ў ёй няма месца для ўсіх. На вітрыне цнатлівай кансерватыўнай казачкі раскладзеныя “спрадвечныя” сюжэты і ролі пра тое, кім ёсць “мужчына” і “жанчына”, якая сэксуальнасць прымальная, а якая – не вельмі, чый лад жыцця дапушчальны, а чый – не ок. Але адкуль з’явіліся гэтыя правілы? І ці такія яны ўніверсальныя і нязменныя?
Доўгі час для таго, каб папросту існаваць, чалавек мусіў адпавядаць пэўнаму ўзору. Ягоныя складнікі змяняліся з часам і сацыяльнай фармацыяй, аднак прынцып заставаўся непахісным – з намі альбо супраць нас. Людзі, якія так ці іначай выпадалі з заведзенага парадку, атрымлівалі статус “ненармальных”. А вось тое, што ёсць уласна “нормай”, вызначалі тыя, хто меў уладу і сімвалічны капітал. Праз руцінную працу пры дапамозе счэпкі паміж уладай і ведамі ствараліся практыкі кантролю і (сама)цэнзуры, каб падтрымліваць ідэю “здаровага чалавека”. І ў панаптычным свеце толькі ён мае паўнату правоў, іншыя ж выводзяцца за перыметр суб’ектнасці і пазбаўляюцца магчымасці праяўляць сябе на роўных.
Фігура “іншага”, якая канчаткова фармуецца ў ХІХ стагоддзі, робіцца сімвалам пагрозы. Яна працуе як страшылка, кішэнны монстр, якім палохаюць тых, хто засумняваўся ў “спрадвечных каштоўнасцях”. Іх жа вінавацяць ва ўсіх глабальных і лакальных катастрофах.
Усё цячэ і ўсё, вядома, мяняецца. Аднак і сёння дыспазіцыя “нормы” і “вычварэння” нярэдка падаецца ў якасці аксіёмы. Мяняюцца сродкі і медыумы, але дагэтуль нам распавядаюць пра патрыярхат, манагамію, цысгендарнасць, гетэрасэксуальнасць як пра адзіна правільны і натуральны варыянт.
У кожным фільме і ў кожным другім рэкламным роліку выкарыстоўваюцца вобразы “правільных людзей” і “шчаслівай сям’і”. Там мама ў фартушку здымае з пліты вячэру (альбо разагравае ў мікрахвалёўцы паўфабрыкат), тата чытае газету, глядзіць тэлевізар, дзядуля нешта рамантуе ў гаражы, а бабуля лепіць варэнікі. Газеты і зводкі навінаў паведамляюць пра чарговае папаўненне Узброеных Сілаў, папулярызуюць пазітыўны вобраз мілітарызму і дэманструюць баявы патэнцыял. Штодзённа на вуліцах гарадоў і мястэчак, у парках і скверах мы бачым пары, якія ідуць за руку ды абдымаюцца. Але чамусьці гэта не лічыцца прапагандай. Альбо такія традыцыі і каштоўнасці “выпінаць” можна?
А вось калі прадстаўнікі і прадстаўніцы ўразлівых групаў альбо людзі з адрозным вопытам голасна гавораць пра сваё жыццё, пачынаецца лямант. Сапраўды, карціна свету чарговы раз пахіснулася. Ды толькі лічыць, што нехта жыве з мэтай навязваць і прапагандаваць, – гэта браць на сябе зашмат.
Сучасны свет – прынамсі, тая яго частка, у якой жывём мы, – змяніўся. Рэчаіснасць выразна імкнецца да множнасці і не дзеліцца больш на “чорнае” і “белае”. Шмат хто з нас нарэшце можа папусціцца і рабіць так, як хочацца, а не так, як вучылі ў мінулым стагоддзі. Версія жыцця, у якой трэба было скончыць школу, інстытут, пабрацца шлюбам, да 30 нарадзіць дзіця, пабудаваць кар’еру і лецішча, – цяпер адно толькі опцыя, а не абавязак. Сцэнары множацца, і публічныя сляды разнастайнасці – таксама.
Да таго ж “прыроднасць” тут ні пры чым. Нават дзіўна ў 2018 годзе столькі разоў паўтараць, што натуральна толькі трава расце, а чалавецтва жыве ў адпаведнасці з сацыяльнымі нормамі. Мы можам альбо рэфлекторна выконваюць іх, альбо праз уласныя практыкі змяняць. Кожны крок у публічнай прасторы, кожны голас мае вялікае значэнне, бо любы жэст ненарматыўнасці – гэта прэтэнзія на змену статус-кво. Нават болей – гэта і ёсць змены.
Таня Сяцко
