Ганна Янкута ў сваім новым тэксце для праекту "Маё права" на budzma.org прыглядаецца да праблемных момантаў класічных твораў і задаецца пытаннем, ці адпавядае маральна-этычным нормам рэчаіснасці сённяшняя школьная праграма па рускай літаратуры.

“Твое убийство проклинаю...”

Паколькі Пушкін – галоўнае свяціла рускай літаратуры, то і пачынаць будзем з яго.

У 8 класе вывучаецца паэма А. Пушкіна “Цыганы”, якая магла б зрабіцца выдатнай нагодай абмеркаваць праблему гвалту ў стасунках. Галоўны герой паэмы Алека вырашае сысці ў вольныя стэпы і закохваецца ў маладую цыганку Земфіру, якая адказвае яму ўзаемнасцю. Аднак шчасце Алека нядоўгае. Дазнаўшыся пра нявернасць сваёй сяброўкі, ён забівае яе саму і яе каханка.

Сярод іншых тэм для дыскусіі складальнікі вучэбнай праграмы для 8 класа прапануюць наступную: “Вытокі трагедыі Алека”. А вось пра трагедыю Земфіры, якая выхоўвалася паводле зусім іншых правілаў і мае іншыя ўяўленні пра каханне і свабоду, чым Алека, гаворкі няма.

У сучаснай школе падчас абмеркавання гэтага твору было б важна расставіць акцэнты зусім па-іншаму: ніхто не мае права лічыць іншага чалавека сваёй уласнасцю і “караць” гэтага чалавека толькі таму, што яго (ці яе) паводзіны не адпавядаюць тваім жаданням.

Спадзяюся, нягледзячы на рэкамендацыі складальнікаў праграмы, настаўнікі закранаюць гэтую праблему на ўроках.

Глядзіце таксама: Якуб Колас і хатні гвалт у школьнай праграме

“…Она никому не будет принадлежать, кроме меня…”

Раман “Герой нашага часу” М. Лермантава вывучаецца ў 9 класе. У вучэбнай праграме прапануецца разгледзець вобраз галоўнага героя рамана, Грыгорыя Пячорына: “Галоўны герой – незвычайная асоба з трагічным лёсам. Праблема сэнсу жыцця, сацыяльнай актыўнасці чалавека, яго адказнасці перад часам і перад сабой”.

Аднак варта згадаць першы раздзел рамана, “Бэла”, у якім расказваецца, як Пячорын замаўляе выкраданне дзяўчыны, трымае яе ў зняволенні і спрабуе дабіцца яе кахання, выкарыстоўваючы рознага кшталту маніпуляцыі. Гісторыя заканчваецца смерцю бацькі Бэлы і яе самой і дае добрую нагоду для абмеркавання дзвюх вельмі складаных праблем, трошкі шырэйшых за “трагічны лёс” Пячорына.

Першая з іх – гэта праблема прыгнёту жанчын у розных культурах і ў розныя часавыя эпохі, а таксама злачынны характар дзеянняў Пячорына. На працягу ўсёй гэтай часткі чытачы не чуюць голасу самой Бэлы і не ведаюць, што яна адчувае і як усё ўспрымае, бо гісторыя расказваецца мужчынам і адлюстроўвае мужчынскі погляд на сітуацыю.

Другая – гэта праблема каланізацыі адных народаў іншымі. Стаўленне да Бэлы як да рэчы абумоўленае не толькі тым, што яна жанчына, але і тым, што яна чаркешанка. Пагардлівыя адносіны рускіх афіцэраў да мясцовых жыхароў нічым не ўраўнаважваюцца, горцы паказваюцца жорсткімі і помслівымі дзікунамі. Аднак ці дае сюжэт рамана падставы сцвярджаць, што рускія афіцэры ў нечым больш цывілізаваныя за іх?

“Свинцовые мерзости жизни”

У 6 класе вучні чытаюць урывак з аповесці М. Горкага “Дзяцінства”. У вучэбнай праграме сярод іншага прапануецца абмеркаваць “супраціўленне “свінцовым паскудствам жыцця” (дарэчы, даслоўна цытата з твора гучыць як “свінцовыя паскудствы дзікага рускага жыцця”), апісанняў якіх у аповесці сапраўды хапае.

Ужо ў другой частцы напоўніцу выяўляецца абстаноўка ў сям’і, куды пасля смерці бацькі трапляе хлопчык – галоўны герой твора. Дзед здзекуецца з жонкі, п’е, збівае ўнукаў да паўсмерці, маці і бабуля хлопчыка не здольныя яго абараніць. У свеце, апісаным у аповесці, шмат пакут і смерці, і галоўны герой твора не мае магчымасці з гэтага свету збегчы, аказаўшыся ў жыццёвай пастцы.

Паколькі выхаду з пасткі няма, абмеркаванне такіх “свінцовых паскудстваў жыцця” відавочна патрабуе дадатковага каментару з боку настаўніка – як пра гістарычны кантэкст аповесці, так і пра сучасныя прававыя нормы. Каб школьнікі, сутыкнуўшыся з такім у жыцці ці дазнаўшыся, што хтосьці іншы трапіў у такую сітуацыю, ведалі, куды можна звярнуцца па дапамогу.

Глядзіце таксама: Не варта пакутаваць на самоце, альбо 20 рэчаў, якія трэба ведаць пра хатні гвалт   

Хлопчыкі і хлопчыкі

Гаварыць пра гендарную няроўнасць можна на матэрыяле ці не любога класічнага твора: большасць твораў школьнай праграмы па рускай літаратуры дагэтуль прадстаўляюць патрыярхатны погляд на свет.

Творчасці жанчын-пісьменніц у школьным курсе месца амаль не адводзіцца, ды і жаночыя вобразы ў творах, што чытаюцца дзецьмі, выклікаюць шмат пытанняў.

Асабліва хочацца звярнуць увагу на блок твораў “Пісьменнікі пра дзяцінства”, што вывучаюцца ў 5 класе. Кідаецца ў вочы тое, што героі большасці гэтых твораў – хлопчыкі. “Дзяцінства Мікіты” А. Талстога, “Хлопчыкі” А. Чэхава, “Конь з ружовай грывай” В. Астаф’ева, “Шпакі” В. Бялова і інш. – школьнікі ўсюды сутыкаюцца з досведам і перажываннямі толькі паловы класа, хлопчыкаў.

 Дзяўчынкі складальнікам праграмы, відаць, не цікавыя.

Цяжка сказаць, што ў гэтым выпадку можа зрабіць настаўнік/настаўніца, бо спіс літаратуры для дадатковага чытання таксама не дае магчымасці выправіць сітуацыю.

Ганна Янкута для budzma.org