Выйшаў новы выпуск гістарычнага серыяла «Сармат», прысвечанага шляхецкай культуры ў розных яе аспектах: як жылі, за што жылі, пра што думалі і марылі нашы продкі-шляхцічы.
Як згубіць шляхецтва? Што такое «баніцыя», «інфамія», «цывільная смерць»? Чаму жонку жывога шляхціца маглі лічыць удавой, а дзяцей — сіротамі? Дзяржаўная здрада ў XVI ст. — што гэта? Як каралі за кантакты з маскавітамі і перапіску з Іванам Грозным? Чым розніліся пакаранні ў Кароне Польскай і Вялікім Княстве Літоўскім? Ці рэальна вярнуць страчанае шляхецтва?
Не цяжка здагадацца, што ў ранейшыя часы чалавека простага і шляхціча каралі за тыя самыя рэчы па-рознаму. Там, дзе аднаму будзе «горла», смерць, іншы мог заплаціць штраф і забыцца на гэтую гісторыю.
Але што ж такога шляхціч меўся ўчыніць, каб яго пазбавілі шляхецкай годнасці ды ўсяго майна? А больш таго — пасадзілі на палю ці чвартавалі. Гуманны варыянт: чвартаванне пасля смерці, не гуманны — чвартаванне як прычына пакутлівай смерці...
Як прасцей за ўсё страціць шляхецтва?
Запісвайце. Заняцца гандлем або рамяством — то бок справамі «нявартымі» твайго статусу, бо шляхціч найперш ваяр, дзяржаўны дзеяч. Гандлюеш? Добра. Але ты ўжо — месціч, жыві з гэтым. Зрэшты, магло быць і «прыпыненне» шляхецтва, а там ужо трэ’ разбірацца ў судзе.
Што такое «баніцыя»
Чыста шляхецкім пакареннем была «баніцыя» — гэта выгнанне. Баніцыя магла быць часовай: за непаслухмянасць судам, за наезд на суседа, за даўгі, гвалты, парушэнне межаў. Магла быць вечнай. І ўсё гэта чалавек мог аспрэчваць у судах, яго справа гадамі гуляла з гарадскога суда да земскага, з земскага ў трыбунал і г.д. Бывала, што чалавек паміраў, а яго справа па судах яшчэ недзе круцілася.
Што значыць «інфамія»
А магла быць «інфамія» — гэта сур’ёзна, бо ідзецца пра пазбаўленне шляхецкай годнасці: і гэта тычылася толькі шляхты, бо з простага чалавека што ты возмьмеш? Нібы і няма годнасці, каб яе адбіраць.
Для шляхціча «інфамія» — гэта «цывільная смерць» — не можаш займаць пасады, распараджацца майном, цябе няма!
Нават твая жонка лічыцца ўдавою, а дзеці сіротамі. Сярод іншага «інфамія» была прадугледжаная для здраднікаў дзяржавы...
Што такое дзяржаўная здрада ў разуменні 16 ст.?
Бунт, пераход на бок непрыяцеля ці нават спроба такога пераходу, перадача сакрэтнай інфармацыі, здача замка ворагу, у прынцыпе ўсё як і зараз. Напрыклад, у 1506 годзе быў у нас такі Сахмат, татарын-дваранін, палітычны ўцякач з Крымскага ханства. Таго западозрылі ў спробе вярнуцца ў Крым разам са сваімі мурзамі. Справу разгядаў асабіста вялікі князь Аляксандр і Рада ВКЛ. Сахмата зняволілі ў Коўні, дзе той неўзабаве і памёр.
Як каралі за здраду дзяржаве
Бядой была здача замкаў на ўсходняй мяжы з маскавітамі. У 1504 годзе нейкі Астафі Дашкевіч здаў маскавітам памежны Крычаўскі замак, перабіўшы тых, хто хацеў замак абарніць. Канешне, уцёк на Масковію. Вось яго пасля давялося выкалупваць адтуль...
Крыху пазней, у 1514-м вядомы працэс князя Міхаіла Заслаўскага, які меў бараніць фартэцу ва Мсціслаўлі, але не даў рады. Тут адваротная сітуацыя, бо суд давёў што «баяры і людзі мсціслаўскія яму ў справе абароны памочнікамі быць не хацелі». То бок, падначаленыя — здрадзілі. Князь — не. Заслаўскаму паверылі — той захаваў галаву і гонар.
Пытанне вайсковай дысцыпліны рогам стала ў часы Старадубскай вайны, гэта 1530-я.
Тут нават хутчэй пра раздзяўбайства — якое па факце абарочвалася здрадай. Напрыклад, харужы кажа, што гэты і гэты шляхцічы ёсць у абозе, а іх няма — яны ж з яго павету, то адпусціў, а што тут такога?
А тое, што з’ява аказалася масавай і войска таяла як снег на сонцы.
Вялікі князь Жыгімонт Стары тады раіў гетману: «Таго харужага загадаць вывесці перад усім войскам і за горла ўзяць, каб усе іншыя гэта бачылі».
А вось вам здрада ў чыстым выглядзе.
Шырока вядомая была справа нейкага Віктарына, які праз слугу Ястржэмбскага выслаў ліст да Івана Грознага. Абодвух аддалі пад суд на чале з Жыгімонтам Аўгустам у Вільні ў 1563-м. Прычым слугу «зачынілі» адразу, а Віктарын дамогся «глейту», то бок дакументу, які гарантаваў яму бяспеку да прысуду. Суд давёў віну абодвух: Віктарына чвартавалі, а слугу адсеклі галаву.
Што цікава. А чаму здраднік фігуруе як нейкі там Віктарын, дзе прозвішча, пасада?.. А таму — што ўчынак гэты кідаў цень на ўвесь род, гэта была страшэнная ганьба. Таму толькі ў далейшым даследчыкі раскапалі, што быў гэта найхутчэй мастоўскі стараста і слонімскі суддзя Ян Віктарын з роду Гедройцаў.
Перабежчыкаў не шкадавалі, нават патэнцыйных: ганьбаванне, канфіскацыя маёмасці, смерць.
Падобра было з Рыгорам Осцікам, які ў з 1574 годзе падтрымліваў перапіску з маскавіцкім царом, а ў 1580-м сустрэўся з маскоўскім паслом Нашчокіным —яго здаў пільны слуга.
У працэсе высветлілася, што Осцік у дадатак фальшаваў манету і дакументы, што ўжо само па сабе цягнула на «вышэйшую меру»...
Вынік: канфіскацыя, ганьбаванне, смерць.
У 1581-м, акурат падчас аблогі Пскова, злавілі такога Невянглоўскага. Той ехаў да маскалёў здавацца.
Дапытвалі ў каралеўскім лагеры. Прызнаў віну, казаўшы, што «чорт паблытаў»... Той нават прыняў каталіцызм, спрабуючы змягчыць сваю віну. Была дыскусія: саджаць на кол ці чвартаваць. Урэшце адсеклі галаву, а пасля чвартавалі — гэта яшчэ гуманна!
Цэлы шпіёнскі раман атрымаўся са шляхцічам Енджэем Маслоўскім. Яго злавіў стараста вендэнскі Ёбст фон Фюрстэнберг.
Так-так, што тут у нас?.. Ага, рэкамендацыйны ліст да Івана Грознага, дзе пра Маслоўскага пішуць як пра добрага слугу. Цікава. А хто ж яго напісаў?.. А пісаў яго маскоўскі ваявода, які сядзеў у Гнеўскім замку ў Прусіі. О як! Фінал справы Маслоўскага цмяны, яго доўга трымалі пад арыштам, але найхутчэй там таксама — смерць.
Чым розніліся пакаранні ў Кароне Польскай і Вялікім Княстве Літоўскім
Цікавы момант: у Кароне Польскай было меркаванне, што смяротная кара — не лепшы варыянт для шляхціча, нават калі той зрабіў цяжкое злачынства. Даражэй за ўсё гонар, таму пазбаўлення гонару — дастаткова. Станіслаў Ажахоўскі пісаў, што нехта з дваранаў, здаўшы замак, быў пакінуты жывым і пакараны інфаміяй адмыслова:
«Каб гэтым сваім крахам і ганьбаваннем навучыць нашых ваяроў, што трэба біцца, а не ўцякаць, што лепш памерці, чым адступіць». Маўляў, хай сабе жыве і пакутуе.
У ВКЛ на гэта глядзелі а-іншаму. Вось цытата Крыштафа Радзівіла на сойме 1585 годзе:
«Рады буду пачуць тых, хто разумее польскае права, бо я яго не разумею, і мушу прызнацца, што законы тутэйшыя добра такі адрозніваюцца ад нашых. Мы такога кожнага (здрадніка), хто супраць радзімы сваёй з кім чужым змаўляецца, караем смерцю і ганьбаваннем; тут іначай, бо Граёўскі ўцёк, а яму за гэта нічога. А ў нас Віктарын за такі ўчынак быў чвартаваны».
А што ж тут дзіўнага, панове? Які гуманізм, калі гэтая ўсходняя мяжа ВКЛ увесь час палала. Таму і да здраднікаў, няважна з якім прозвішчам і статусам, стаўленне было адпаведнае. Бо праз цябе ж, халера, людзі гінуць! Таму вельмі разумею Радзівіла. Дарэчы, ужо з часоў Жыгімонта Вазы, пачатак 17 ст., кожны мог перабежчыка пераследваць, арыштаваць або забіць — без пастановы суду. А гэта ўжо дакладная запазычанасць з вайсковага права, бо тут, на жаль, тэрыторыя вайны, а не міру.
Выпадкі вяртання шляхецтва
Былі канешне і выпадкі вяртання шляхецтва пасля пазбаўлення. Ці не самы вядомы — гісторыя Аляксандра Юзафа Лісоўскага. Той быў прыроджаным чалавекам вайны: ваяваў у Валахіі, у Лівоніі, у гусарскай харугве Яна Караля Хадкевіча. Але ў 1604-м далучыўся да мецяжу, бо ён з хлопцамі не атрымаў заробку. Парабаваў троху земляў у Курляндыі, Лівоніі ды нават у ВКЛ.
Што ж, Соймавы суд пазбавіў яго шляхецтва: вынес тую самую «інфамію». Судовае рашэнне, здаецца, не застрашыла Лісоўскага, бо той далучыўся да рокашу Зебжыдоўскага, да паўстання супраць самога караля! Войскі паўстанцаў былі разбітыя і тут, здаецца, канец Лісоўскаму... Але — шчаслівая зорка. Вайна з Масковіяй!
Лісоўскі са сваёй лёгкай конніцай — «лісоўчыкамі» — стаў легендай той вайны, бо кашмарыў Масковію глыбокімі рэйдамі. Толькі ў 1610-м разрабаваў і спаліў Растоў, Кашын, Калязін. Наводзіў страху на Пскоўшнчыне і Наўгародчыне. Незаменны чалавек. Лагічна, што ў 1611-м Сойм вярнуў яму шляхецтва і зняў інфамію.
Што ж па выніку?
Найцяжэйшае злачынства для шляхціча, як не круці, — здрада. Прысуды як правіла былі жорсткімі, не толькі смерць, але і смерць у пакутах, на палі ці праз чвартаванне — тут быў важны прапагандысцкі эфект. І добра, калі ў абозе ёсць кат, які імгненна адрубіць табе галаву. Урэшце, адказнасць неслі таксама і слугі, якія выконвалі злачынныя даручэнні.
Канешне, былі і іншыя цяжкія злачынствы, якія сувора караліся. Напрыклад, бацьказабойства. Тут «інфамія» ў кампекце з карай смерцю: цела пасля маглі чвартаваць, а кавалкі развесіць ля «гасцінцаў публічных». Такі выпадак быў у Горадні ажно ў 1788 годзе.
Але факт застаецца фактам: калі дзяржава ў бядзе, у стане вайны, а ты назваўшыся шляхцічам ёй здраджваеш — то не крыўдуй пасля. Праўда ж?
