Пару тыдняў таму кур’ер прынёс тоўстую кардонную капэрту фармату А4. Амаль месяц яна ішла з Мельбурна. Адкрываю. На мяне глядзяць Васіль Захарка, Пётр Крачэўскі, Пагоня на чырвоным тле. Чатыры чорныя аркушы з... маркамі БНР.
Набытую праз інтэрнэт-аўкцыён калекцыю можна было б палічыць выпадковай знаходкай. Свет глабальны, ці мала што і дзе ляжыць з беларускіх артэфактаў? Але маркі між сабой звязвала адна асаблівасць: надпісы і наддрукоўкі (пра іх пазней). А таксама — аўстралійскі кірунак нашай паваеннай эміграцыі.
Але, давайце спачатку пра маркі.
«Зьбірайма й мы!»
На беларускія маркі ці не першым звярнуў увагу эмігрант Мікола Сільвановіч у артыкуле «Зьбірайма й мы!» (1948). Аўтар апісаў выпуск марак Булак-Балаховіча, а таксама першую ковенскую эмісію марак БНР 1922-23 гадоў. Маўляў, добра б гэта шанаваць і працягваць традыцыю. З артыкула мы даведваемся і пра цэлы Замежны саюз беларускіх філатэлістаў у Нямеччыне. І гэта — адразу па вайне, у 1948 годзе!
Прыкладна ў той самы час у Парыжы жылі лідары эмігранцкай Рады БНР: Мікола Абрамчык, Лявон Рыдлеўскі, Уладзімір Шыманец і інш. Сярод іх і паўстала ідэя для новай марачнай эмісіі. Так з’явілася прыгожая серыя, якая выйшла ў некалькі этапаў, пачынаючы ад 1949 года.
З марак пазіралі партрэты прэзідэнтаў БНР Пятра Крачэўскага і Васіля Захаркі, а таксама Дома Рады БНР у Менску.
Маркі з выявай Васіля Захаркі
У наступнай серыі выйшла прыгожая выява Пагоні на чырвоным тле ды — этнаграфічная мапа Беларусі. Хто маляваў першую серыю? Загадка. А вось другую — Уладзімір Шыманец, бацька сённяшняй прэзідэнткі БНР Івонкі Сурвіллы.
Маркі з выявамі абрысаў Беларусі, партрэтамі В. Захаркі, П. Крэчэўскага
Ад партрэта на марцы прэзідэнт Абрамчык адмовіўся
Навошта была тая ініцыятыва з маркамі? У тую «даінтэрнэтную» эпоху збіранне марак было ў топе. Іх калекцыянавалі ўсе: ад савецкага школьніка ў Свярдлоўску да прэзідэнта Рузвельта.
Часта людзі даведваліся пра існаванне краінаў і палітыкаў акурат праз іх выявы — на марках. Таму стварыць сваю густоўную марачную серыю — было спосабам распавесці людзям па ўсім свеце пра сябе. Лічы, рэклама.
Цікавыя таксама і наміналы на марках: 10 грошай (мапа Беларусі), 25 грошай (Пагоня), 50 грошай (Дом Рады БНР), 1 талер (Захарка), 3 талеры (Крачэўскі). То бок, гэта быў спосаб нарэшце адмежавацца ад рублёў і капеек і сцвердзіць сваю нацыянальную валюту. Няхай нават у фармаце праекта: раней нічога падобнага зроблена не было.
Урэшце, як піша Лявон Юрэвіч, мела паўстаць і яшчэ адна марка — з выявай дзейнага прэзідэнта БНР Міколы Абрамчыка. Але той адмовіўся. Магчыма, каб не было асацыяцыяй з дыктатарамі, якія любяць маркі са сваімі прыжыццёвымі партрэтамі... Так ці інакш, з першых месяцаў 1950-га серыя пачала разыходзіцца па ўсім свеце.
Мікола Абрамчык і Наталля Арсеннева. Фота «Радыё Свабода»
Неба без хмар, пясок, мухі і — мурашы
Беларускія эмігранты хвалі 1944 года на той момант ужо павыходзілі з лагераў для перамешчаных асоб у Нямеччыне і пачалі раз’язджацца хто куды. Вялікабрытанія, Бельгія, Францыя, ЗША, Канада... таксама і Аўстралія. Першы транспарт з 33 беларусамі прыйшоў туды ў 1948 годзе.
Эмігрант Аляксандр Калодка апісаў гэта так:
«Жывом у пераходным лягеры недалёка ад Сыднэю, у прыгожай горнай ваколіцы. Тым часам вучымся ангельскай мовы, а за два тыдні разьедземся на працу. 24 з нас паедуць на цукровыя плянтацыі ў Квінслэнд, дзе будуць працаваць да Калядаў. (...) Праца там цяжкая, цяжкія й кліматычныя абставіны, трапічны клімат, але заробкі найлепшыя: быццам 10-15 фунтаў за тыдзень...»
Аўстралійскія ўлады прапаноўвалі працоўным эмігрантам выбраць працу. Можна было нават адмовіцца — тройчы. Але не болей. І — ехаць. Як правіла, працаваць трэба было рукамі. Так, выпускнік БДУ Алесь Шаўцаў, напрыклад, капаў кайлом і лапатай канавы для вадаправодных трубаў. Беларусаў здзіўляў казачны клімат ды сонца, якое ходзіць у адваротным кірунку. А яшчэ — неба без аніводнай хмаркі, пясок, мухі і — мурашы.
Ужо ў 1949-м паводле звестак Ураду БНР, у Аўстраліі было не толькі 150 эмігрантаў-навічкоў, а яшчэ і прадстаўніцтва БНР, Беларускі Камітэт у Аўстраліі, «карпункт» газеты «Бацькаўшчына». Першыя эмігранты 1948-1949 гадоў — гэта мужчыны 25-30 год. Толькі пазней паехалі жанчыны, дзеці, старэйшыя. Урэшце, эмігранты «ставалі на ногі» ды засноўвалі ўжо свае бізнес-праекты. Але тое будзе пазней.
Беларусы Аўстраліі на дэманстрацыі паняволеных народаў, 1960. Фота з ЖЖ Наталлі Гардзіенкі
Што такое SABE?
Верагодна, што тыя маркі, з якіх пачалася гісторыя, належалі аднаму з тых 150 эмігрантаў канца 1940-х. І тут пытанне: куды іх клеіць? Наталля Гардзіенка высунула цікавую версію — маркамі плацілі сяброўскія складкі ў нейкай арганізацыі. То бок, ты маеш сяброўскую кніжачку, маеш маркі ды — клеіш за кожны месяц па марцы ці некалькі, у залежнасці ад вартасці.
Маркі з падпісанымі месяцамі і абрэвіятурай SABE
Сапраўды, на атрыманых марках па-беларуску ад рукі прапісана: красавік, сакавік, чэрвень... А яшчэ — таямнічая абрэвіятура SABE у якасці наддрукоўкі. Гэта — Сусветнае аб’яднанне беларускай эміграцыі (САБЭ), створанае ў Парыжы ў 1948-м, амаль сінхронна з першай эмісіяй марак. Яно мелася каардынаваць беларускія асяродкі.
Справа ў тым, што ініцыятарам САБЭ быў Мікола Абрамчык, прэзідэнт БНР. Аўтар малюнкаў — Уладзімір Шыманец — быў фінансавым рэферэнтам САБЭ (магчыма, ён і прыдумаў выкарыстоўваць маркі для аплаты складак). Але ўжо на той момант дыяспара была падзеленая на прыхільнікаў БЦР і БНР: «крывічы» і «зарубежнікі».
Падзел быў настолькі глыбокі, што людзі не толькі адмаўляліся разам нешта рабіць, але нават — ляжаць на тых самых могілках. Гэты падзел шмат хто з эмігрантаў згадваў з горыччу, бо ён нішчыў сувязі між людзьмі, знішчаў супольнасць. Таму і САБЭ праіснавала зусім нядоўга, да сярэдзіны 50-х. Сапраўды, на марках ёсць пазнакі: 1951, 1952, 1953, 1954... і ўсё.
Замест пасляслоўя
У 1990-2000-я прадстаўнікі старой эміграцыі канца 1940-х пачалі паміраць. Вельмі верагодна, што маркі былі адклееныя прадаўцом ад сяброўскай кніжачкі памерлага чальца той САБЭ, дзеці якога вырашылі развітацца з архівам. Сама ж кніжачка наўрад ці перажыла гэты працэс.
Можна толькі здагадвацца, каму яна належала, якія яшчэ архіўныя дакументы, фота і кнігі трапілі ў рукі прадаўцоў і што з імі сталася.
Алесь Кіркевіч, фота марак аўтара, Budzma.org
