Кінафестываль «Бульбамуві» за апошнія гады заняў унікальную нішу ў беларускай культурнай прасторы. Дзіўна, але менавіта польскі фестываль сёння ў стане паказаць усю канцэнтраваную палітру самага актуальнага і свежага беларускага кіно, не разменьваючыся дадаткова ні на што больш. Пры ўсё павазе, ні адна іншая з актыўных кінападзей такога сабе пакуль дазволіць не можа.
Януш Гаўрылюк
Тым часам арганізатар і сустваральнік «Бульбамуві» Януш Гаўрылюк лічыць, што сёння плынь незалежнай кінематаграфіі Беларусі сутыкнулася з вялікай колькасцю выпрабаванняў, абумоўленных эміграцыяй, рэпрэсіямі і адсутнасцю фінанасавання.
Кінакрытык Тарас Тарналіцкі адмыслова для budzma.org паразмаўляў з польскім арт-менеджарам з беларускімі каранямі і высветлілў, як даць рады ўсім гэтым выклікам.
— Януш, мы з табой сустракаемся за некалькі дзён да правядзення фестывалю. Як у цябе адчуванні? Ці ўсё гатова да пачатку?
— Стан такі цяжкаваты, апошнюю ноч цалкам не спаў. Усім трэба займацца. Праграму «Маладога» кіно трэба падрыхтаваць цалкам, каб былі гатовыя копіі на носьбітах для паказу ў кінатэатрах. Для мяне гэта галоўнае проста. Паралельна трэба неяк запрашаць людзей на паказ, каб даведаліся, што фестываль ёсць і на яго можна прыходзіць. Гэта дзве галоўныя рэчы, больш я проста не паспею анічога зрабіць.
— Заўсёды пільна сачу за праграмай «Бульбамуві». У гэтым годзе шмат хто адзначаў, што ў ёй амаль няма знаёмых імёнаў рэжысёраў, а большасць фільмаў пераважна польскай вытворчасці. Што адбываецца з фестывалем і стаўленнем беларускіх аўтараў да яго?
— Гэтым разам у большасці аўтараў, якіх ведаюць лепей за ўсё, проста няма гатовых прац, якія можна паказаць. Яны іх альбо наўпрост здымаюць, альбо у іх нічога няма. Напрыклад, як у выпадку Мары Тамковіч. Яна зняла поўнаметражны фільм «Краіна пад шэрым небам», але ён яшчэ проста не гатовы ў тэхнічным плане. У такім выглядзе яго не пакажаш. Ці вось у Андрэя Куцілы цяпер ідзе праца над фільмам, але і там ёсць праблемы з вытворчасцю. І так з большасцю праектаў і аўтараў.
Адзінае, што сапраўды не атрымалася, дык гэта, каб у праграму трапіў фільм «Радзіма» Аляксандра Міхалковіча і Ганны Бадзякі. Яго пакажуць на польскім фестывалі Watch Docs. Мы з яго арганізатарамі так і не змаглі дамовіцца, каб яны далі нам магчымасць паказаць яго ў межах «Бульбамуві». Шкада, але вось такая сітуацыя.
Чытайце па тэме: Дзедаўшчына, гвалт і ўпіванне ўладай. Вялікая размова з суаўтарам фільма «Радзіма», які заваяваў заходнюю публіку
— А якія фільмы з праграмы ты сам асобна выдзеліў бы, на што звярнуць увагу?
— Гэта, безумоўна, «Развітанне» Якуба Станкевіча і «Працэсы» Андрэя Кашперскага. Першы фільм — гэта тыповая для сённяшняга беларускага грамадства гісторыя эміграцыі і балючага разрыву з радзімай. А другі — гэта серыял, але насамрэч вялікае ігравое кіно у кароткаметражным фармаце. Мы пакажам два эпізоды, сярод якіх самы моцны «Прыснілася» з удзелам Алега Гарбуза.
Агулам з ігравога кіно на фестывалі будуць толькі праект Кашперскага і мая кароткаметражка «Бусел». Прычым «Бусел» ідзе першым, там галоўны герой едзе ў Беларусь 2020 года. А ў «Працэсах» якраз падзеі адбываюцца менавіта ў гэтыя гады. Атрымаўся своеасаблівы кінематаграфічны пераход.
І яшчэ некалькі ігравых прац будзе ў секцыі «Маладога кіно», зусім забыўся.
— У каментары выданню «Рэформ» ты казаў, што рэжысёры-эмігранты і рэжысёры, якія засталіся ў Беларусі, сёння баяцца дасылаць фільмы на «Бульбамуві», бо ён успрымаецца ўладамі як «апазіцыйны». Наколькі гэта праблема для цябе як арганізатара імпрэзы?
— Складанае пытанне, бо нас насамрэч ніхто не забараняў, не надаваў стасусу экстрэмісцкага фарміравання, як адбылося з незалежнымі СМІ і арганізацыямі Беларусі, і гэтак далей. І я разлічваю, што мы такога статусу не атрымаем, я веру ў гэта. Бо людзі ў Мінкульце разумеюць, што з сябе ўяўляе наш фестываль, чым я займаюся, што мы прасоўваем. Мы працуем з беларускай культурай і ў палітыку моцна не лезем. Таму я думаю, яны там усё зробяць, каб так не адбылося, каб нас забаранілі.
Але ў краіне ёсць агульны страх і людзі папросту не хочу рызыкаваць, нават калі гаворка ідзе аб удзеле ў замежным польскім фестывалі. А ёсць маладыя беларусы з Бабруйска, Магілёва ды іншых гарадоў, якія дасылаюць нам працы. Што ў гэтым дрэннага? Наадварот добра, што беларускае кіно паказваюць недзе ў Польшчы, бо гэта ж прамоцыя Беларусі.
Тым болей у сённяшнім кантэксце, калі краіна не ўспрымаецца на Захадзе. Мы працуем у канструктыўным ключы, нашы памкненні падтрымлівае дзяржава (сярод арганізатараў фестывалю Дзяржаўная кінатэка Польшчы — заўв. рэд.), і ў гэтым напрамку плануем рушыць далей.
— У якой форме сёння існуе незалежнае кіно ў Беларусі? І як ты гэта бачыш?
— Я ўжо тры гады не быў у Беларусі, але з розных размоў складваецца адчуванне, што незалежнае кіно існуе ў прасторы па-за палітыкай. Пры гэтым нешта здымаецца, нешта паказваецца, але большасць гэты прац ніхто не бачыў — ні я, ні ты. Праца ідзе, але аўтары паглыбляюцца ва ўласны ўнутраны стан, свае праблемы і перажыванні. Яны не робяць тых фільмаў, якія робяць рэжысёры-эмігранты, у фільмах якіх адчуваецца боль за тое, што адбылося ў 2020 годзе і далей.
Таксама мне падаецца, што аўтары, якія сёння жывуць у Беларусі, ствараюць больш мастацкае кіно. І я думаю, што добра, што так адбываецца, бо калі ты сядзіш у эміграцыі, складаецца адчуванне, што ў краіне жыццё стала на паўзу, што нічога няма. Але насамрэч гэта не так. Ёсць пэўныя людзі, якія нешта ствараюць і рэфлексуюць.
— Яшчэ ў адной размове ты казаў аб тым, што «расце адлегласць паміж кінаэмігрантамі і кінапартызанамі», то-бок аўтарамі, якія засталіся ў Беларусі і выехалі з яе. У чым паміж імі пралягае мяжа і ці варта лічыць гэта праблемай?
— Сапраўды, гэта праблема. Прычым не толькі датычная кіношнікаў, але і агулам усяго грамадства.
Адлегласць паміж эмігрантамі і беларусамі, якія заслаліся на радзіме, расце і паглыбляецца, яны перастаюць цікавіцца тым, што адбываецца па розныя бакі мяжы. Звязана гэта з палітыкай, грамадствам ці культурай — не важна. І гэты падзел, гэты мур, які фактычна стаіць на мяжы, сапраўды вялікі, яго цяжка пераадолець.
Але калі перамены ў Беларусі адбудуцца, то яны будуць унутры краіны. І ўсё будзе вырашацца на мясцовым узроўні, а не з эміграцыі. Прынамсі, мне так распавядаюць мае знаёмыя.
І яшчэ, нягледзячы на цяжкую сітуацыю ў краіне, у рэгіёнах адбываюцца цікавыя рэчы. Бо ў мясцовую ўладу прыйшлі маладыя чыноўнікі, якія не ведаюць камуністычнай ідэалогіі і Савецкага Саюза. Яны ведаюць, што можна рабіць і што нельга, і часам спрабуюць рабіць нейкія культурныя падзеі па-за ідэалагічнымі разнарадкай, нават і па-партызанску. Такую сабе кантрабанду, каб не так сумна было. І тое мяне вельмі цешыць.
— У размове на «Белсаце» ты назваў 2023 год памежным для беларускага кіно. Разгарні, калі ласка, думку, што ты маеш на ўвазе пад гэтым?
— З 2020 года ўжо прайшло тры гады, і перад намі стаіць пытанне, што мы будзем паказваць на наступным фестывалі? Калі сітуацыя ў Беларусі не зменіцца і яшчэ пагоршыцца, то нам адтуль фактычна нічога не дашлюць. А ці здымуць штосьці аўтары-эмігранты — таксама вялікае пытанне.
Канешне, пустаты не будзе і пэўныя працы мы атрымаем. Але што гэта будзе, у якой форме, сказаць цяпер немагчыма. Мы можам толькі прагназаваць і на нешта спадзявацца. Я думаю, што праграма будзе складвацца выключна з «эміграцыйнага» кіно, але гэта толькі мой прагноз.
— Ты таксама казаў, што людзі стаміліся ад фільмаў пра 2020 год. Як ты прыйшоў да гэтай высновы?
— Мне пра гэта натуральна казала шмат людзей. Маўляў, у цябе зноў будуць гэтыя фільмы пра пратэсты?
Але я думаю, што гэта тэма нікуды не знікне і будзе перыядычна ўсплываць, як кропка адліку, злом эпохі ці элемент у гісторыі. Як жартаваў Сяргей Пукст, беларусы 80 гадоў здымаюць фільмы пра Другую сусветную вайну і ніяк не могуць супакоіцца. Так і тут.
Пры гэтым не трэба ўспрымаць гэта як забарону. Так, магчыма, фільмы менавіта пра пратэсты сёння ніхто глядзець не хоча, але асэнсоўваць падзеі апошніх трох год дакладна варта. І працэс будзе яшчэ доўга цягнуцца.
— Бачыў, што ты заклікаеш ствараць болей ігравога кіно. Але як яго рабіць без грошай? Ты ж сам добра ведаеш на прыкладзе свайго фільма «Бусел», што стварэнне такога праекта можа расцягнуцца на вельмі вялікі час.
— На жаль, гэта цяжкая сітуацыя. Кінааналітык Максім Жбанкоў і кінематаграфіст Мікалай Лаўрэнюк лічаць, што без праблем можна здымаць Беларусь у Варшаве, знаходзячы раёны, якія вельмі падобныя на беларускія фасады дамоў, двароў, пад’ездаў.
Пры гэтым пасля стварэння «Бусла» я пераканаўся, што без грошай можна зрабіць нешта спантанна, проста сабрацца вялікай кампаніяй і паздымаць. Але калі рабіць ігравую кароткаметражку на 20 хвілін і каб яна выглядала прафесійна, апрача добрай ідэі і сцэнара, павінны быць грошы на постпрадакшан, аператара, мантажора. Бо людзям трэба за нешта жыць, і яны не гатовы траціць шмат вольнага часу на вялікую працу. Маладыя людзі так яшчэ могуць рабіць — адзін фільм ці два. Але стала без грошай працаваць проста немагчыма. Так можа рабіць, напэўна, толькі Мікіта Лаўрэцкі. Але тое, што ён такі адзін, пацвярджае агульную тэндэнцыю.
— У гэтым годзе на «Бульбамуві» 49 фільмаў даслалі на ўдзел. Гэта болей, чым у 2021 і 2022 гадах. Пра што кажа такая актыўнасць удзельнікаў, на тваю думку?
— Па шчырасці, не ведаю, што на гэта адказаць. Гэта латарэя проста, якая залежыць ад мноства фактараў, патлумачыць якія вельмі цяжка.
У мяне спачатку былі прэтэнзіі да сябе, што мы слаба піярылі конкурс, ніхто пра магчымасць удзелу не ведаў. Але вось склалася абставіны, што перад дэдлайнам адбору даслалі вельмі шмат прац.
Каманда фестываля
Але мне і прыватна шмат пішуць, прапаноўваюць свае фільмы. Але мы шукаем працы менавіта фестывальнага і кіношнага фармату, нават калі яны недасканала зробленыя. А дасылаюць працы, якія больш падобныя на ютуб- ці тэлерэпартажы. А гэта ўжо не наш фармат, мы такое не можам ужо паказаць, бо ад нас такога кантэнту гледачы не чакаюць. Такое кіно файна паглядзець у ютубе, а не на вялікім экране кінатэатра.
— Ужо хутка скончыцца фестываль «Лістапад». У незалежных СМІ класічная цікавасць да гэтай падзеі, з якой у прынцыпе ўжо ўсё зразумела — гэта ідэалагічная імпрэза, на манер «Славянскага базара». Але ёсць цікавы момант — у праграме няма маладых беларускіх аўтараў. Але студыя іх зазывала актыўна і ў 2021 годзе, і ў 2022-м. А ў выніку за «маладых» аддзьмуваецца Кірыл Халецкі, чый дэбютны фільм «Кіношнікі» ў гэтым годзе ўдзельнічаў у конкурсе, і іншыя супрацоўнікі «Беларусьфільма». Чаму склалася такая сітуацыя?
— Як там насамрэч — не ведаю, але гэта вельмі добра сведчыць пра беларусаў. То-бок у такую х**ню яны не хочуць нічога дасылаць з уласных прац. Спадзяюся, што так і ёсць, бо гэта проста сорамна.
Магчыма, ёсць людзі, якія і ім нешта дасылаюць, але можа з пытанняў якасці ці з ідэалагічных прычынаў іх не адбіраюць да паказу.
— «Бульбамуві» сёння лічаць кінафестывалем, які выдае дыягназ беларускаму кіно. Па тваім адчуванні, у які бок мы сёння рухаемся?
— У мяне адчуванне, што мы зноў пачынаем з нуля, як пісаў у сваім эсе Максім Жбанкоў. Мы нібы вярнуліся ў 2011 год, калі распачаўся наш фэст, калі на «Лістападзе» не было Нацыянальнага конкурсу, і ўся актыўнасць існавала ў разбураным выглядзе. Сумна, але так і ёсць.
Пры гэтым, нягледзячы на гэтыя праблемы, дакументальнае кіно добра маецца. Але вось з ігравым як былі праблемы, так і засталіся. Куды мы пойдзем — не ведаю. Заўважна, што людзі прачнуліся і пачалі здымаць фільмы на актуальныя тэмы, пра сучаснасць, а не хавацца ў нейкіх выдуманых з галавы гісторыях. Бачна, што пасля 2020 года беларусы сталі дарослымі, так скажу.
Тарас Тарналіцкі, budzma.org
