Прачнуцца ранкам у сваёй краіне і ўсцешана падумаць, што ў цябе ёсць свая краіна! Пра нешта такое бадай кожнаму светла думаецца пасля вяртання з далёкага замежжа. Але ўсю кранальную пяшчоту гэтага здумлення можна адчуць адно тады, калі раней у цябе сваёй краіны не было…
Я меў ужо амаль сорак год, калі здарылася Беларусь. І толькі пасля таго, як яна здарылася, зразумеў, што да гэтага па сутнасці жыў нідзе і, калі заўгодна, жыў як ніхто. Праўда, апошняе зусім не азначае, што я жыў ніяк. Паводле мовы тадышніх ідэолагаў, у мяне было «шчаслівае дзяцінства» ў ціхамірным мястэчку Свіслач. А маладосць аказалася яшчэ больш багатай на ўцехі, бо я атрымаў напоўніцу ўсяго, чаго прагне чалавек у хлапечыя гады, – сяброў, кахання, вандровак, ведаў. За тую пару я абножыў лічы ўсе горы «адной шостай часткі зямной сушы» (метанімічны троп Савецкага Саюза), скончыў ці не самы прэстыжны інстытут камуністычнай імперыі (літаратурны ў Маскве) і зразумеў сябе як «трансцэндэнтнага суб’екта» (Кант), гэта значыць пачуў магутны покліч метафізічнай вусцішы і прыняў яе выклік. Карацей кажучы, за пару маладосці я займеў сабе ў падставы даволі ўсяго, каб паўнавартасна пражыць астатняе жыццё. І, пэўна, пражыў бы яго не горш за іншых, а пасля сышоў бы з дымам у нябёсы праз комін маскоўскага крэматорыя…
Цяпер, калі я згадваю, што так яно і насамрэч магло збыцца, мне ўмомант робіцца млосна. Як лёгка чалавеку размінуцца з уласным лёсам! І як мала ад самога чалавека залежыць, каб гэтак не сталася. Варта было затрымацца незалежнасці Беларусі – і я ніколі нават не даведаўся б, што насамрэч пражыў сваё жыццё як чужое.
Магчыма, тут шмат хто запярэчыць, маўляў, як бы жыццё ні склалася – яно толькі тваё і з гэтага не можа быць табе чужым. Выглядае слушна, але скуль тады ўсёахопная млосць, калі я падумаю пра сябе без Беларусі?!
Я выдатна разумею, што гэткая амаль містычная патрэба сваёй краіны вярэдзіць далёка не кожнага. Шмат для каго ўвогуле не істотна, дзе жыць, а істотныя адно колькасць ды кшталт магчымасцяў пражывання жыцця. Але гэтае эсэ я пішу перадусім дзеля расповеду пра ўласны кон. А ў маім выпадку наяўнасць Беларусі канцавая, бо праз яе я знайшоўся сам дзеля самога сябе.
* * *
Прачнуцца ранкам у сваёй краіне… А потым, схапіўшыся за справы, адразу згадаць, што твая краіна не зусім твая, бо куды вока ні кінь – амаль усё табе тут не пасуе: і паноўная мова, і звычаі, і нават ты сам сабе ў не-тоеснасці ўласнай краіне.
І так яно лічы ва ўсіх – толькі з розных падставаў; з чаго нідзе і ні ў чым мы не маем згоды. Верагодна, таму кожнае значэнне ў нас да абсурднасці шматсэнсоўнае, а ўсялякая падзея набывае столькі канатацыяў, што сярод іх можна блукаць да скону. Мы нават асноўных граматыкаў маем як найменей тры. Дзіўна толькі, чаму ў нас арыфметыка ўсяго адна?
Таму жыць на Беларусі і не быць шызафрэнікам немагчыма. Хаця, калі некага паймо «шызафрэнік» моцна абражае, магу ў займеннік прапанаваць больш шляхетнае азначэнне. Беларусы спрэс і наскрозь амбівалентныя, гэта значыць натуральна ўнармаваныя ў супярэчнасці, якія радыкальна адмаўляюць адна адну. І так не сёння сталася, прыгадаем хаця б нашу славутую рэлігійную талеранцыю, што здавён трывала самыя жорсткія апазіцыі ў жыцці побач з іншым…
Дарэчы, калі Беларусь раптам здарылася, мне яшчэ трэба было зрабіць з сябе спраўнага беларуса, каб мець магчымасць ушчыльную прытоесніцца да яе. Заданне не выглядала простым, але дапамагала тое, што на тую пару ў гэтую працу навалай улегліся дзясяткі, а мо і сотні тысяч людзей. Як на мой розум, дык тая экзістэнцыйная мадэрнізацыя беларусаў па духоўнай значнасці нічым не саступала перастварэнню паганцаў у хрысціянаў.
Вядома, найбольшай праблемай рушэння ў беларусы была мова. Цікава, што кожны гэтую праблему вырашаў на ўласны спосаб, бо дзяржава супраціўлялася прыйсцю беларушчыны. Пра свой персанальны досвед вяртання ў мову я ўжо не аднойчы распавядаў публічна. Тут адно заўважу, што найбольш складана было зноў пачаць думаць па-беларуску. А затым дачакацца сноў на роднай мове.
* * *
Прачнуцца ранкам у сваёй краіне… І аднойчы зразумець, што яна ніколі не стане тваёй, калі ты не зніштожыш у сабе штучна прыдуманага ідэолагамі нацыяналізму зацятага беларуса. Гэтае бязлітаснае здумленне скалане мяне яшчэ ў пару панавання праменістых нацыянальных ідэалаў. Таму я доўга нікому не скажу пра сваю эўрыстыку, адно буду палохацца яе, застаўшыся сам-насам.
Тым часам праменісты ідэалізм, загразшы ў каламуці рэальнасці, спакваля сыходзіў на нішто, пагражаючы зноў пакінуць мяне без сваёй краіны. Ростань рабілася непазбежнай. Я неадкладна мусіў выдаліць з сябе ідэалагічнага беларуса, створанага нацыянальнымі рамантыкамі невядома дзеля якой, але відавочна не гэтай краіны. Ён не меў нічога агульнага з тым чалавекам, што цяпер жыў на тутэйшых абшарах, і да таго ж не пасаваў таму часу (постмадэрноваму), у якім жыў я.
Аднак найбольшай хібай гэтага штучна вымудранага голема было тое, што ён ахопліваў толькі адно (этнічнае) вымярэнне адвечна шматвымернай беларускай суб’ектнасці. Гэты логацэнтрычна просталінейны канструкт па азначэнні адмаўляў талерантную множнасць, шызафрэнічную размаітасць, не-лінейную абачлівасць нашай ментальнасці. Інакш кажучы, ён загадваў мне атрусіцца ад тутэйшай шматстайнасці, каб такім чынам перарабіцца з чалавека ў ідэалагічнага курдупеля (і гэта ў эпоху краху ўсіх ідэалогій!). Больш за тое, ён рашуча патрабаваў, каб я праз уласныя вымогі запыніў ліючуюся форму (…) адвечнага беларускага шляху (Абдзіраловіч) у нерухомай нацыяналістычнай канструкцыі…
Шчыра кажучы, мне было шкада гэтага апантанага нацыяналізмам чалавека. Я ж не збыўся мары аб тым, каб Беларусь сталася спрэс і толькі беларускай. Але вось сама Беларусь нічога падобнага не хацела, яна, як заўсёды, імкнулася да амбівалентнай сваволі і з гэтага аказвалася чужаніцай кожнаму, хто мерыўся ўплішчыць яе ў нейкі адзін, жорстка дэтэрмінаваны фармат.
Так, мне было шкада… Але я прагнуў сваёй краіны, а не чужаніцы, – таму не меў выбару.
І я адпрэчыў яго…
* * *
Прачнуцца ранкам у сваёй краіне і ўсцешана падумаць, што ў цябе ёсць свая краіна…
Пралог з кнігі “Прачнуцца ранкам у сваёй краіне”
