І было сонца, і была яшчэ не кранутая восеньскім сумам лістота, і была дарога..., піша Людміла Рублеўская для «Звязды».

Спрадвечная беларуская дарога, якая шчымілася праз каржакаватае кустоўе і слізгала шэрай змяёй між высокіх ліп і таполяў, збочвала да балачавін і караскалася на пагоркі, дзе, схаваная ў траве, чырванела цэгла падмуркаў...

Шыльда на абочыне змусіла прыпыніцца: Іванск.

Ні разу тут не апыналіся... Хоць па Лепельшчыне ўжо прыстойна паездзілі. Ці не ад Івана якога назва? Тым больш была тут у 1564-м бойка з войскамі Івана Грознага.

Але Адам Мальдзіс сцвярджае, што Еванск (так раней называўся той Іванск) сустракаецца ў летапісах куды раней за шаснаццатае стагоддзе... Магчыма, назва пайшла ад манастыра святога Іаана, які нейкі час тут уладарыў? І раскопкі сведчаць, што людзі тут сяліліся ці не ў далетапісную эпоху...

Але прывялі нас сюды не каменны ці бронзавы век, а часы куды пазнейшыя, хаця і аддзеленыя ад нас стагоддзямі... Калі паўстала тут сядзіба паноў Валадковічаў, якую набыў у 1774 годзе крайчы менскага ваяводства Тадэвуш Валадковіч.

Неспакойная сямейка

Першае, што пабачылі на месцы, дзе квітнела тая сядзіба, — гатычны слуп з буслянкай.

Дакладней, не слуп, а агрызак сцяны. Цэгла змрочна шчэрыцца на пустэльныя краявіды, наверсе весела шчоўкае дзюбамі бусліная сям’я. Госці тут нячастыя, таму птахі не вельмі прыветныя, але і не надта пужлівыя...

Абыходзім па высокай траве паселішча даўгалыгіх беларускіх сімвалаў, зладжанае на аскалёпку некалі шыкоўнага палаца.

Перад намі адзіны ацалелы будынак — флігель. Магчыма, менавіта яго гаспадары збудавалі для зладжання там сталовай і скарбніцы?

А гаспадары ж былі якія! Дзеля аднаго іх прозвішча варта прыехаць. Валадковічы... Мала які род налічвае столькі асоб з, так скажам, неардынарным характарам... Трохі пашукаеш — адразу процьма фактаў. Вось у 1739 годзе войт менскі Станіслаў Бужынскі па запатрабаванні менскіх месцічаў вінаваціць Андрэя Валадковіча, плябана Менскага, Тэклю Валадковічаўну, старэйшую за ўсіх менскіх базыліянак, Лявона Валадковіча, стольніка Менскага, Міхала, старасту Гаенскага і яшчэ шмат іх родзічаў, што не плацяць гарадскіх падаткаў. І, што вы думаеце, заплацілі? Не тае натуры паны.

Адзін з Валадковічаў, вядомы па мянушцы Генрых Прыгажунчык, быў удзельнікам паўстання Касцюшкі, потым стаў ад’ютантам Напалеона, камандаваў палком, заснаваў галіну роду ў Францыі. Ягонае імя выбітае на Трыумфальнай арцы ў Парыжы. Другі, удзельнік паўстання 1831 года, стаў паслом Францыі ў Швецыі, загадаў выразаць пасля смерці сабе сэрца і пахаваць у радавой усыпальніцы ў Іванску.

Але найбольш вядомы з роду, бадай што, Міхал Валадковіч, сябар Пане Каханку.

Прывід ратушы

У паэме «Пан Тадэвуш» Адам Міцкевіч так распавядае пра Міхала вуснамі свайго героя, вознага Протаса, якому не пашчасціла прывезці судовую позву гэтаму буяшу:

Ці як пасля таго

другі ўжо чорт зяркаты,

Перад якім дрыжэлі шляхта

і магнаты

На сейміках і нават суддзі

з Трыбунала,

Пан Валадковіч здзекаваўся,

і нямала.

Ён позву на шматкі парваў,

схапіўшы з ножнаў

Рапіру, размахнуўся —

тут абмерці можна — і крыкнуў:

«Альбо ты з’ясі сваю паперу,

Альбо я зараз жа ссяку

тваю мазджэру!»

Прыйшлося для прыліку есці,

бо з кіямі

Стаялі гайдукі ў дзвярах,

а за плячамі

Акно расчыненае. Возны, як у пельку,

Шугель у палісаднічак —

ды ў канапельку.

Ці не праўда, каларытны персанаж? А ён яшчэ і не адзін такі быў — брат Юзаф адрозніваўся гэткім жа буйным норавам. Адам Мальдзіс так пісаў аб гэтых братах: «Безумоўна, гэта былі людзі неардынарныя, вынаходлівыя, энергічныя. Але іх энергія ішла яўна не ў той бок. Яны сталі ахвярай той жа самай «шляхецкай вольнасці», якая іх нарадзіла, якой яны верай і праўдай служылі».

Пісьменнік Ігнацы Ходзька ў аповесці «Успаміны квестара» піша пра Міхала, што той «палюбіў сабе часта напівацца ў дугу. Тады ён станавіўся такім вар’ятам, што трэба было альбо яму дапамагаць, альбо ўцякаць... Не раз лятаў уночы як шалёны, з голаю шабляю па палях, па балотах, па могілках ды выклікаў упыроў і д’яблаў на двубой...» А гэта таму, што Пане Каханку, патрон Міхала, любіў расказваць пра сябе неверагодныя гісторыі: то з русалкай зблытаўся, і ад гэтага селядцы нарадзіліся, то з нячысцікам у двубой уступіў і перамог... Як жа верны сябра Валадковіч мог не паспрабаваць паўтарыць ягоны подзвіг?

Скончыў буяш кепска — стаўся прывідам Мінскай ратушы. Пасля асаблівых выбрыкаў яго арыштавалі і расстралялі ў сутарэннях той ратушы. Вось як апісвае Ходзька сцэну арышту:

«Ледзь зачыніў за сабой Валадковіч дзверы, як пачаўся там шалёны шум, потым звон шабляў, урэшце нечакана адчыніліся дзверы і крыкнулі: «Варта! Варта!»

Мы ўбачылі нашага пана, прыпёртага да сцяны; у яго адабралі шаблю, а ён тузаўся з усімі і стараўся дабрацца да дзвярэй...

— Крымінал! — крычалі з усіх бакоў. Кроў цякла з рукі пана Длускага, лідскага дэпутата, а горш за ўсё — адсечаны кавалак рукі крыцыфіксу срэбранага Пана Езуса ляжаў на стале.

Схапіў Краеўскі са сваімі Валадковіча, але з цяжкасцю, бо гэта быў чалавек малады, моцны і рашучы... Пасек бы і жаўнераў, каб Швыкоўскі, дэпутат і слаўны асілак, не вырваў у яго з рук шаблю. Калі ўжо яго схапілі абвалаю і вялі ці то неслі гвалтам, дык ён рукамі ўпёрся ў дзвярах, аж вушакі зрушыў, і са злосці пеніўся і хрыпеў, пагражаючы д’ябламі так, што вушы сохлі...»

Дарэчы, Пане Каханку да канца жыцця сумаваў па верным сябруку і сцвярджаў, што яго прывід з’яўляецца да яго начамі.

Наколькі я зразумела, гэтая сядзіба ў Іванску належала пляменніку Міхала Валадковіча, Вінцэнту, сыну яго брата Юзафа. Апошнім жа гаспадаром быў унук таго Вінцэнта, яго цёзка, які з’ехаў адсюль у 1918-м.

Архіў полацкіх езуітаў і каралеўскія пасланні

Ідзём па высокай траве — палын, крапіва... Не верыцца, што меўся тут вялікі пейзажны парк з ліпавай алеяй і экзатычнымі кветкамі, а дарожкі былі пасыпаныя бітай чырвонай цэглай.

Флігель уяўляе з сябе двухпавярховы будынак з такой цэглы, якая ад часу пацямнела, а месцамі й пазелянела. Дзесьці яна сутыкаецца з белай сілікатнай, якой спрабавалі залатаць прагалы. Вокны і дзверы часткова пазабіваныя... Але трапіць унутр можна. Па сценах відаць, як мянялі планіроўку, — цямнеюць сляды ад лесвічных пралётаў, закладзеныя колішнія дзверы... Няма і перакрыцця другога паверха. Па адной з версій, жыла тут прыслуга і хатнія настаўнікі. Па другой — была вялізная сталовая зала, упрыгожаная радавымі партрэтамі... А яшчэ арачныя сутарэнні. Можна пабачыць іх і сёння — вядома, не такія прасторныя, як калісь, назапасілася смяцця і глею... Але пазелянелая цэгла складаецца ў дасканалыя зводы.

І вось тут пачынаецца вялікая таямніца, якую спрабаваў разблытаць Адам Мальдзіс. Я прачытала ў розных крыніцах, што ў скляпеннях пабудаванага побач з аднапавярховым сядзібным домам флігеля Валадковічы захоўвалі свае рэліквіі. Не вельмі ўпэўненая, што менавіта ў гэтым будынку... Але гаворка пра неверагодныя багацці, але не золата і срэбра (хаця і гэтага хапала). Была тут частка архіваў полацкіх езуітаў, перапіска кароннага падканцлера Гераніма Радзеёўскага з каралём Янам Казімірам і, уявіце сабе, лісты Марыны Мнішак і яе мужа Дзмітрыя Самазванца, некалькі лістоў Барбары Радзівіл, аўтографы караля Жыгімонта Аўгуста, наданні і прывілеі Стэфана Баторыя, ліст князя Мікалая Радзівіла Сіроткі... Перад Першай Сусветнай вайной з гэтымі дакументамі працаваў знакаміты кракаўскі гісторык Ян Дамброўскі.

Адам Мальдзіс, які апантана шукаў вывезеныя з Беларусі калекцыі, натрапіў на след іванскіх скарбаў, пра што быў змешчаны артыкул у газеце «Советская Белоруссия». На пошукі слыннага навукоўца падштурхнуў нарыс мясцовага настаўніка Віктара Грыбко, які даследаваў шмат крыніц. Напрыклад, у дзённікавых запісах мастацтвазнаўцы Ялавецкага, якія цудам захаваліся ў яго дачкі ў Іспаніі, маюцца апісанні сямейных скарбаў Валадковічаў. Шмат дэталяў: партрэты змяшчаліся ў сталовай, абабітай дубовымі дошкамі, у зборы кніг былі старадрукі з камплектам звода законаў Volumіna Legum, у адной з залаў захоўвалася парцаляна, у другой — зброя, упрыгожаная каштоўнымі камянямі, куфры са срэбнымі вясельнымі сервізамі, залатыя падсвечнікі, багатая калекцыя слуцкіх паясоў... Калекцыі папаўняліся яшчэ і тым, што апошні ўладальнік, Вікенцій Валадковіч, раскопваў курганы і месцы бітваў і здабываў адтуль панцыры, шаблі, гарматныя ядры ды іншыя рэліквіі.

Дык куды ўсе гэтыя калекцыі падзеліся? Пошукі прывялі да высновы, што зборы Валадковічаў разам з фондамі Віцебскага абласнога музея на пачатку Вялікай Айчыннай вайны былі вывезеныя ў Саратаў. А яшчэ ў часы Грамадзянскай вайны знойдзена частка архіва Полацкай езуіцкай акадэміі ў цэхгаўзе Сімбірска, і верагодна, гэта таксама з Іванска

Дарэчы, Мальдзіс звярнуў увагу, што да таго, як стаць уладаннем Валадковічаў, Іванск належаў Полацкай езуіцкай калегіі, што тлумачыць, як да Валадковічаў трапілі езуіцкія архівы.

Чаму Валадковічы не спалі па начах?

На захаваных фрагментах тынкоўкі ў пустэльным доме Валадковічаў наведвальнікі накрэмзалі сваіх роспісаў... Дзіўлюся жаданню суайчыннікаў увекавечыць сябе такім чынам. Добра, тут проста дом — а падобныя надпісы знаходзіш і на сценах капліц, радавых усыпальніц... Злавесна гучыць у падобных месцах: «Тут быў Пеця з Магілёва.

Праз пазбаўленыя шыб аконныя праёмы флігеля бачныя па той бок рэчкі рэшткі гаспадарчых пабудоў з такой жа чырвонай цэглы... Што ж, гаспадарка мелася добра наладжаная.

Дарэчы, жыхары бліжніх вёсак стагоддзе таму былі ўпэўненыя, што паны Валадковічы — неадменна вупыры. Да гэтай жа высновы прыйшоў бы і сучасны тынейджа, нагледзеўшыся блабастараў пра вампіраў.

Справа ў тым, што пры Вінцэнту Валадковічу-малодшым сям’я вяла незвычайны лад жыцця. Валадковічы ўдзень спалі, а ноччу актыўна займаліся справамі.

Клаліся спаць а 10-й раніцы, прачыталіся а 16-й, абедалі а шостай вечара, і давай шчыраваць... Пострах у месцічаў абвастраўся яшчэ ад таго, што Валадковічы першымі ў акрузе правялі электралінію і тэлеграф, і да раніцы ў вокнах іх палацагарэла святло.

Вінцэнт Валадковіч, адзін з найбагацейшых прадпрымальнікаў краю, аб’язджаў ноччу свае шматлікія прадпрыемствы — дарэчы, заснаваная ім папяровая фабрыка ў Чашніках дзейнічае і дасюль пад назвай «Чырвоная зорка», і, кажуць, там працуе набытая заснавальнікам у 1912 годзе машына фірмы «Мантэль». Не закрыўся і спіртавы завод...

Праўда, у кожнага медаля заўсёды ёсць і другі бок... У дарэвалюцыйным часопісе «Писчебумажник» вось што пісалі пра ўмовы працы на той фабрыцы: «Самы дужы вясковы хлопец, адпрацаваўшы два-тры месяцы ў адбельвальных ролах, дзе брудная ануча адбельваецца расчыннем хлорнай і сернай кіслаты, робіцца худым і амаль жоўтым. Амаль усе гэтыя рабочыя пакутуюць ад задушлівага кашлю, некаторыя перхаюць крывёй».

Калі пан Вінцэнт з’язджаў у 1918-м, прыхапіў з сабой табун коней — разводзіў іх, так што можна ўявіць, як гойсаюць вараныя па берагах Улы, ганяюць на іпадроме, які таксама быў тут... А на вялізных чоўнах-лайбах па гэтай рэчцы адвозілі выгадаваных тут быкоў ажно ў Рыгу.

Нічога не засталося і на месцы радавога склепа Валадковічаў — таго самага, дзе было пахаванае сэрца Генрыха Прыгажунчыка, ад’ютанта Напалеона.

Мы з’язджаем з сядзібы, нас праводзяць раздражнёным клёкатам буслы, што пасяліліся на рэштках палаца дзіўных паноў Валадковічаў. А цень аднаго з іх нас чакае ў родным Мінску, у ратушы.

Людміла Рублеўская, «Звязда»