Ёсць у вершах пра паэзію штось непазбежна таўталагічнае. Штось настолькі “масла маслянае”, што можа сапсаваць самую добрую кашу. Але часам – толькі дадае смаку.
Гэта як, скажам, беларускамоўны аратар доўга ды пафасна па-беларуску тлумачыць сваім беларускамоўным слухачам, што трэба заўжды і паўсюль размаўляць выключна па-беларуску. Тэарэтычна павінна быць нудна. На практыцы – магчымыя варыянты. Аднойчы быў на сустрэчы Уладзіміра Някляева з маладымі літаратарамі ў доме творчасці “Іслач”. Мэтр не чытаў вершаў, а апавядаў пра лёсы беларушчыны. І ладнай палове публікі было нуднавата, але іншая палова хлюпала носам, слухаючы…
Або, скажам, турысты, што паселі каля вогнішча ды спяваюць пра тое, як добра быць турыстамі ды спяваць, пасеўшы каля вогнішча. Тэарэтычна павінна цягнуць на ваніты. А паспрабуй ты сядзь і трохі паслухай, ды яшчэ прымі ўсярэдзіну чагось “турыстычнага” – дык яшчэ сам заспяваеш так, што не спыніць, не стрымаць.
У апошнія гады іроніі ў нашых аўтараў значна паболела, самарэфлексія паэта зрабілася прадметам сцёбу і ўжо амаль не абыходзіцца без “цыркуляў” і “астралябіяў”. (Глядзіце адпаведныя допісы пра Сяргея Прылуцкага і Андрэя Адамовіча.) А яшчэ нядаўна выходзіла вельмі сур’ёзна. А ў некаторых рэдкіх выпадках – нават вельмі хораша. Напрыклад, у Леаніда Галубовіча.
Даўным-даўно, калі неба было блакітнейшае, дрэвы на вуліцы Маркса – вышэйшыя, а гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа – яшчэ не забаронены, адным словам, гадоў пятнаццаць-дваццаць таму, літаратары ахвотна ладзілі паэтычныя вечарыны ў актавай зале згаданага ліцэя. На адной з іх выступаў сёння ўжо культавы Сяргій Жадан, калі ўпершыню прыехаў у Мінск. І зала была бітма набітая. Не таму, што Жадан (яго тады ў нас яшчэ зусім не ведалі), а таму, што час быў такі, неба блакітнейшае…
Але я зараз пра іншую вечарыну, таксама бітма набітую, на якую крыху спазніўся. Мадэратар якраз даваў слова вельмі вядомаму беларускаму паэту і нават назваў яго Моцартам. Паэт ніяк не пратэставаў, чым трохі мяне збянтэжыў. А потым на сцэну выйшаў наступны прамоўца й сказаў: “А цяпер паслухайце Сальеры”. І выдаў найлепшы выступ на імпрэзе. “Ні фіга сабе! – думаю. – Поўная зала дзеячаў мастацтва, і ўсе мяркуюць, што яны Моцарты. А тут – адзін! – цалкам адэкватны дзядзька. Трэба пачытаць!” І напісаў ліст у Полацк выдаўцу кніжкі Леаніда Галубовіча.
Бо яшчэ гадоў пятнаццаць-дваццаць таму – сёння ўжо цяжка даць веры, але факт! – на свеце не было не толькі кнігарні “логвінаЎ”, але й аднайменнага выдавецтва. А незалежная літаратура ўжо была і мусіла дзесьці выдавацца. І выходзіла яна неабавязкова ў Мінску. Так, першая кніга Лявона Вольскага выйшла ў Полацку. У Полацку выходзілі кнігі Юрыя Гуменюка, Ігара Сідарука, Славаміра Адамовіча, Сержа Мінскевіча ды шмат каго яшчэ, нават па адной кніжцы Віктара Шніпа і Людмілы Рублеўскай выйшла. Бо пэўны час найактыўнейшым у нас незалежным выдаўцом быў полацкі літаратар Алесь Аркуш. Які ў 2000 годзе выдаў кніжку “апошнія вершы леаніда галубовіча” (так, усё з малой літары), а потым дасылаў поштай асобнікі ў Мінск. Даслаў і мне. Я разгарнуў, а там такое:
…горы ўстаюць
з камяністых кален
…трон Усявышняму мулкі, як плаха…
Спіць пад сланечнікам п’яны Гаген,
Вуха Ван Гога слухае Баха…
“апошнія вершы…” шмат на каго тады зрабілі ўражанне. Эксперты часопіса “Крыніца” найчасцей згадвалі іх як найлепшую паэтычную кніжку года. А сёй-той – перадусім адзін твор з яе, верш “Нянавісць”, дзе, між іншага, ёсць радкі: “Вунь матляецца іх сцяг, / Быццам п’яніца ў гасцях”. І ўсім было зразумела, пра які сцяг і пасля якога рэферэндуму гаворка. Сапраўды, нішто сабе выйшла параўнанне. Але ўжо на наступнай старонцы аўтар “уключае” паэтычную самарэфлексію, як бы ўдакладняе самога сябе – і цалкам дарэчна выходзіць у больш універсальную плоскасць:
…крышыцца й ломіцца
Стрыжань алоўка
На слове Айчына…
Мабыць, усё-такі пераціскаю…
Не меншае ўражанне зрабіла і абяцанне аўтара – зусім паводле назвы кніжкі – “завязаць з паэзіяй”. Паэт сказаў – паэт зрабіў і перастаў пісаць вершы (ці, прынамсі, друкаваць напісанае) і пратрымаўся больш за дзесяцігоддзе, так што яго аматарам заставалася толькі перачытваць кніжку ды перыядычна хлюпаць носам, спатыкаючыся на тым ці іншым “вершыку, просценькім як жыццё”:
Я цебя кахаю.
Ты мяне не любіш.
Хутка я сканаю –
Ты мяне забудзеш…
…Ты мяне забудзеш.
Я цябе забуду.
Ты мяне загубіш.
Я цябе – не буду…
Або вяртацца да яшчэ ранейшых паэтычных кніг Леаніда Галубовіча. Скажам, да томіка выбранага “Таемнасць споведзі”.
У мяне асабіста гэтыя вершы выклікаюць дваістае ўражанне. Галавой тэарэтычна разумею, што ў прынцыпе яны не павінны мне падабацца – занадта дэкларатыўныя, ды яшчэ пад суворым канвоем маралізатарства. Але, як з тымі песнямі ля вогнішча, чую, бачу – і нічога не магу з сабой зрабіць. Рэагую. Раблю закладкі. Нешта сабе выпісваю. І цытую, вось і цяпер – усё ніяк не магу спыніцца:
Зязюлі мне гадоў не шкадавалі.
Яны заўжды, не чуючы бяды,
Як кавалі на сонечным кавадле,
Кувалі незлічоныя гады…
Я перажыў тых птушак, што ад веку
Жыццёвы мне прарочылі працяг…
А сам – ці абяссмерціў чалавека,
Ці абнадзеіў вечнасцю хаця б?..
Можна сказаць, што найлепшыя вершы Галубовіча проста вельмі добра зробленыя. Што трымаюцца на цікавым паэтычным прыёме. Што маюць, як сказалі б французы, бліскучую пуэнту – нечаканую фінальную кропку. Ну, так, зробленыя. Так, трымаюцца. Так, маюць. Але гэта нічога не тлумачыць. І ты толькі бязрадна разводзіш рукамі – і працягваеш цытаваць старамодныя вершы, якія ў прынцыпе не павінны былі б цябе чапляць. Але чапляюць.
Паэзія
Ты – боль, паэзія. Ты – быль.
Твае адвечныя законы
Не для забаў, не для гульбы –
А пошук ісціны да скону.Ты – рай, паэзія. Ты – рой
Адвечных дум, дзе мы згараем.
І толькі геніі парой
Жылі часова гэтым раем.Ты – жаль, паэзія. Ты – жар.
Я па тваім хаджу вуголлі.
Чыя не прагнула душа
Твайго зняволення і волі?Ты – сум, паэзія. Ты – суд.
І мрояў нашых і здзяйсненняў.
Хай душы шчырыя нясуць
Высокі лад тваіх памкненняў!Ты – лад, паэзія. Ты – сад
З адзіным яблыкам спакусным.
Над ім – каторы год падрад! –
Мае збалела смягнуць вусны…Ты – боль, паэзія. Ты – бой.
Ты – праўды непрыступнай вежа.
Я – праведнік і грэшнік твой,
Пусці мяне ў сваё бязмежжа!1982
Андрэй Хадановіч
