Паэт Андрэй Хадановіч у аўтарскай рубрыцы “Верш тыдня” на budzma.by распавядае пра паэта Віктара Жыбуля.
Пуп неба
Я не хачу быць пупом зямлі.
У зямлі й без мяне хапае пупоў.
Я хачу быць пупом неба.
Паветранай ямай і чорнай дзіркай
Быць я хачу.
Там болей волі,
Болей свабоды
Там.
Уявіце:
я,
і мае пупы,
і пупы пупоў маіх
глядзяць на вас
з неба.
Ніхто не схаваецца
Ад іхняга пільнага позірку.
Не, гэта не я раствараюся ў аблоках –
Гэта аблокі расплываюцца ўва мне!
Цяпер
кожны, хто патрапіць
пальцам у неба,
патрапіць у мяне,
і ў мае пупы,
і ў пупы пупоў маіх
трапіць ён,
а я нават не адчую.
Што?
Вы не верыце ў маё
ЎСЕПУПЕЙШАЕ ПУПСТВА,
у маё
НАЙПАЎНЕЙШАЕ
НАЙПУПОЎНЕЙШАЕ ПУПЕЙСТВА,
у маё
АРХІПУПОВАЕ АПУПЕНСТВА?
Тады спытайцеся ў таго,
Хто зламаў палец аб неба.
“Дзіўная ваша сучасная паэзія”, – казала мне некалькі знаёмых, выпадкова трапіўшы на паэтычны фестываль. Але, трохі падумаўшы, дадавала: “А вось адзін дык вельмі спадабаўся – ЖыбУль”. Колькі памятаю, ніхто з першага разу не можа правільна вымавіць прозвішча Віктара Жыбуля, усе памыляюцца з націскам. Але на кожнага, нават самага непадрыхтаванага, з першага праслухоўвання дзейнічаюць ягоныя вершы. І тут ужо ніякай памылкі няма – усё як і мае быць.
Гэтыя тэксты на шматкі рвуць стэрэатыпы людзей, што не чыталі нічога, апроч школьнай класікі. Маўляў, калі па-беларуску – дык толькі пра вайну з партызанамі, хату з буслянкай і матчыны рукі з матчынай жа песняй. (Віктар у прынцыпе можа і пра ўсё пералічанае, але наколькі ж іначай!) Гэтыя вершы чапляюць за жывое нават публіку з устойлівай непрыяззю да беларускай мовы і нянавісцю да такой “анахранічнай” з’явы, як паэзія. Паэта можна было б вазіць па нашых гарадах і мястэчках з мікрафонам – і ў самы нечаканы момант гэты мікрафон яму ўключаць, проста сярод натоўпу. Эфект будзе нашмат большы, чым ад сумнеўных білбордаў з сацыяльнай рэкламай “смаку беларускай мовы”.
Калі вымяраць паэта шумавой рэакцыяй залы, то Жыбуль – безумоўна, самы смешны ў нашай сучаснай літаратуры аўтар. Але ягоныя вершы – зусім не рыфмаваныя анекдоты, не “петрасянаўшчына”, як любіць выражацца іншы добры паэт. Пачуццё гумару і, адпаведна, смехавая рэакцыя публікі на тэкст – як на мяне, толькі пабочны эфект чагосьці большага і глыбейшага: “Я / іду / не па краі абрыву, / а па лініі адрыву…” Часцяком гаворка пра рызыкоўнае для здароўя (прынамсі, псіхічнага) падарожжа ў мэтах спазнання нашага абсурднага свету з усімі яго парадоксамі:
Мы цалуемся ў ліфце,
які сарваўся ды падае.
Зелянеюць ігрушы на эўкаліпце.
Далягляд зацягнуўся павуцінай апатыі.
Зямля можа здацца ватай,
калі ступаць па ёй асцярожна.
Які там паверх? Дваццаць пяты.
Значыць, жыць яшчэ можна.
Настолькі ж часта вядзецца пра даследаванне самой мовы з яе зусім не выпадковымі супадзеннямі, далёка не заўжды лагічнымі заканамернасцямі ды выбухованебяспечнымі магчымасцямі: “Я – торфабрыкетны паўфабрыкат. / Я брыкаюся (не бярыце мяне на пракат!)” Або: “У саМАЗАХаванні / ёсць нешта ад МАЗАХізму”. Або:
І нехта напаў
на напаўпрыдушанага,
І нехта напаў
на напаўзастрэленага,
І нехта напаў
на напаўатручанага,
І нехта напаў
на напаўпераеханага…
І не ў апошнюю чаргу перад намі – чыстая лірычная самарэфлексія, спроба разабрацца ў прыродзе творчасці й паэтычнага натхнення: “А паэтаў вабіць прастора. / Паэты бягуць за пегасамі. / Яны мараць, каб нехта іхнія творы / прачытаў і сказаў: “Не фіга сабе!” Або:
Галава трашчыць ад пераследу
нейкіх неўсвядомленых жаданняў…
Але Муза абувае кеды
і бяжыць кудысь на спецзаданне.
Так заканчваецца апошняя на сёння кніжка паэта “Дзяцел і дупло” (2016). Асабліва расчульвае муза ў кедах. Для Жыбуля ў прынцыпе няма нічога немагчымага ў сэнсе паэтызацыі свету. Там, дзе іншы ўбачыць адно прыземленую “прозу”, наш паэт знойдзе невычэрпныя крыніцы натхнення. Адзін з першых вершаў зусім юнага на той момант аўтара называўся “Сон Мендзялеева” і быў не чым іншым, як рыфмаванай табліцай хімічных элементаў:
Літый натрый магній калій
Скандый кальцый стронцый галій
Крэмній фосфар сера хлор
Мендзялевій цэзій фтор…
І г.д. да канца табліцы. Злыя языкі скажуць, што гэта тэксты аднаго паэтычнага прыёму, усе далейшыя “элементы” (ва ўсіх сэнсах слова) проста нанізваюцца, гэта ўжо, так бы мовіць, справа тэхнікі. Прыхільнікі Жыбуля слушна запярэчаць: не проста “тэхнікі”, а надзвычайнай віртуознасці і вынаходлівасці, бо паэтычны твор не стамляе і не робіцца нудным, нават калі пачынаеш разумець, як ён “зроблены”.
“Сон Мендзялеева” ствараўся ў 1993-м пятнаццацігадовым паэтам, а вось вам тэкст, напісаны дваццаць гадоў пасля, у 2013-м, верш “Кавалер Валерка”. Кожная страфа будуецца паводле таго самага прынцыпу: як некалі Вазнясенскі, паўтараючы “ма-ть, ма-ть”, даў слухачу заўважыць у слоўнай плыні “тьма, тьма”, лірычны герой Жыбуля скандуе па складах, здавалася б, нявінныя жаночыя імёны “Насця”, “Вера”, “Маня” і “Дашка”, – атрымліваючы ў выніку несуцяшальныя “сцяна”, “раве”, “няма” і “шкада”. А, так бы мовіць, “на дэсерт” і ў імені “Валерка” прачытвае “кавалер”. Цалкам хапіла, каб выйграць паэтычны Слэм Святога Валянціна падчас фестывалю “Вершы на асфальце” памяці Міхася Стральцова. І што цікава, самыя дасведчаныя сярод гледачоў-слухачоў ужо з другой страфы зразумелі, у чым справа, і пачалі па кожным імені адгадваць рыфму і сэнсавыя магчымасці працягу, але гэта не перашкаджала атрымліваць не абы-якое задавальненне, бо эфект пазнавання тут – важная частка паэтыкі. (Хто не бачыў на ўласныя вочы, можа паглядзець адпаведнае відэа.)
З паэтычнай аўтарэфлексіяй звязаная і такая фірмовая прыкмета Жыбуля, як самаіронія: “Хто сказаў, што мой радок кульгавы? / Гэта ўсё трызненні ды лухта! / Мой радок наогул нерухавы, / паўжывы ад носа да хваста”. З падручнікаў па літаратуры мы ведаем, што іронія ўзнікае тады, калі форма выказвання пачынае пярэчыць зместу – або наадварот. Калі жыццё выяўляецца нашмат складанейшым (ці наадварот – нашмат прасцейшым) за нашыя ўяўленні пра яго. І паэту трэба быць апошнім ідыётам, каб не скарыстацца такой сітуацыяй, скончыўшы твор бліскучай пуэнтай, якая па-добраму падмане спадзяванні яго чытачоў:
Мы сядзім і чакаем, што ж будзе далей,
не хаваючы закаханыя твары.
Я хачу да цябе дакрануцца, але
мы жывем у розных акварыумах.
Парадаксальнасць паэтычнага мыслення дазваляе аўтару не баяцца, здавалася б, самых заезджаных у свеце тэм. Нават такой, як збітае да банальнасці сотнямі геніяў і мільёнамі графаманаў прызнанне ў каханні. Досыць зірнуць у паэтычны зборнік Жыбуля “Дыяфрагма” (2003): “Мы патанаем / з табой на беразе. / Мы лунаем / уверсе ў верасе. / Мы абвяшчаем / Эру Ерасі. / Мы адшукаем / веру ў Эрасе”. Ці такое:
у кожным атаме хлору
не хапае часцінкі цябе
у кожным атаме натрыю
не хапае часцінкі мяне
інакш
соль напэўна была б салодкай
Ці не кожны лірычны твор Жыбуля здольны нечакана павярнуцца да чытача… як бы гэта мякчэй сказаць… сваім іранічным бокам. Але і самы зніжана-іранічны тэкст можа раптам падняць да вяршынь лірызму:
– А ў вас, чароўная пані,
так файна глядзяцца цені вакол вачэй!
– Гэта – не цені, мой паночку.
Фінгалы гэта, фінгалы.
– А, добра, пані,
вы з фінгаламі так цудоўна глядзіцеся,
што вам ніякія цені не патрэбныя!
Гэта з верша “Асабістая прастора” (кніга “Дзяцел і дупло”). Можна рызыкнуць і дачытаць яго да канца, добра парагатаць, бо кожная страфа-рэпліка ў какетлівай размове двух бамжоў у грамадскім транспарце выклікае раскаты рогату, але асцярожна – пры канцы ёсць небяспека моцна расчуліцца і доўга хлюпаць носам, бо жыбулеўскія клашары выяўляюцца не менш паэтычнымі за персанажаў “Цуду ў Мілане” або “Каханкаў з Понт-Нёф”.
Нізка вершаў пра грамадскі транспарт і, адпаведна, кантралёраў у ім – яскравая паэтычная ўдача аўтара. Іранічныя і парадаксальныя паасобку – чаго варты хаця б такі опус:
– Квіток,
альбо жыццё? –
падкраўшыся ззаду,
спытаў кантралёр.
От, жартаўнік!..
Я таксама адказаў жартам
і аддаў яму
жыццё.
– усе разам яны складаюцца ў досыць пазнавальную карціну. Дзе ўсё пачынае быць пра нас, пра ўладу і сістэму – і ўнутраную свабоду як адзіны надзейны спосаб яе разбурэння:
Я – пасажыр. Я еду без квітка
у цягніку, набітым кантралёрамі.
Я ні за што не злезу з цягніка.
Я страціў сорам. Мне даўно не сорамна.
А за акном разгортваецца шыр
і вецер захлынаецца прасторамі.
Напэўна, я адзіны пасажыр
у цягніку, набітым кантралёрамі.
З таго ж разраду і шматлікія пацыфісцкія вершы паэта. Што файна, яны абсалютна пазбаўленыя дэкларатыўнасці і публіцыстычнасці, яны пачынаюцца і заканчваюцца нібы дзіцячая хуліганская гульня, як той вершык, дзе на сценах упарта пішацца слова з трох літар, якое ў апошнім радку выяўляецца словам “МІР”. Або як наступны вершык, здаецца, найбольш любімы народам на любых чытаннях:
З рагаткі я прыцэліўся ў варону,
а трапіў –
у Міністра Абароны.
Варонаў шмат,
міністраў – мала…
Даўно мне так не шанцавала!
Гэтыя вершы, як заўсёды ў Жыбуля, выклікаюць у прысутных выбухі смеху. Хоць, як заўсёды ў Жыбуля, вядзецца ў іх пра самыя сур’ёзныя рэчы.
Андрэй Хадановіч
