Цёплым чэрвеньскім днём 1937 года ў адной з вясковых школ на Міншчыне мітусіліся з самага ранку. “Рыхтуюцца да нейкага свята”, – падумала маленькая дзяўчынка, якая прыйшла раней за прызначаны час. Ідучы няспешна да свайго класа, яна пабачыла ў калідоры, дзе віселі партрэты ўсіх сябраў Палітбюро, як адзін з іх адрываюць ад сцяны. На пытанне дзяўчынкі, чаму, адказ быў па-бальшавіцку просты і зразумелы – “вораг народа!”. Той дзяўчынкай была мая бабуля, якой пайшоў ужо 91 год, а партрэт належаў старшыні ЦВК БССР Аляксандру Рыгоравічу Чарвякову, які скончыў жыццё самагубствам 16 чэрвеня 1937 года.
Біяграфія Аляксандра Чарвякова характэрная для таго часу: нарадзіўся 8 сакавіка 1892 года ў в. Дукоркі Ігуменскага павета Мінскай губерні ў небагатай сям’і. Бацька будучага беларускага дзеяча быў з людзей простых, але ўмеў чытаць і пісаць, чым зарабляў сабе на жыццё. Разумеючы перспектывы адукаванага чалавека, ён з дзяцінства вучыў сваіх дзяцей грамаце. У пошуках заробку бацька вандраваў па дваранскіх маёнтках, аж пакуль не дабраўся да самой Вільні, куды ў хуткім часе перабралася і ўся сям’я. Там будучы беларускі лідар працаваў на будоўлі.
Марай маладога Чарвякова была пасада народнага настаўніка. Для яе ажыццяўлення ён паступіў у Віленскі настаўніцкі інстытут, які скончыў у 1915 годзе, здаўшы экзамены экстэрнам. Пасля навучання ён паехаў у Троцкі павет вучыць дзяцей літоўскіх сялян. За хуткі час Чарвякоў стаў сваім чалавекам сярод мясцовых.
Тагачасная сістэма адукацыі прадугледжвала навучанне толькі на адной мове – расійскай, але Чарвякоў для лепшай камунікацыі з вучнямі вывучыў польскую і літоўскую, якімі карыстаўся і на занятках. За гэта ён атрымлівае статус “нядобранадзейнага”. Магчыма, менавіта ў той час аформіліся яго погляды адносна нацыянальнай культуры, прычым не толькі беларускай.
Як і многія прадстаўнікі інтэлігенцыі, а настаўнікі ў прыватнасці, Чарвякоў быў неабыякавы да палітыкі. Ён актыўна займаецца ёй, ахвяруючы ўласным часам. У 1917 годзе Чарвякоў быў адным з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі, якая брала актыўны ўдзел у працы Першага Усебеларускага з’езду, выступаючы за самавызначэнне Беларусі на савецкай аснове. Нягледзячы на гэта, ён быў добра знаёмы і падтрымліваў прыяцельскія стасункі з “правымі”, якія выступалі за абвяшчэнне незалежнай беларускай рэспублікі. Падчас разгону з’езду Чарвякоў нават быў затрыманы разам з іншай нацдэмаўскай публікай бальшавікамі. Не разабраліся, відаць.
Па бальшавіцкіх мерках Аляксандр Чарвякоў зрабіў бліскучую і імклівую кар’еру. Глядзіце самі: у 1918 годзе ён займае пасаду камісара Беларускага нацыянальнага камісарыята ў Петраградзе, праз год уваходзіць у першы урад БССР, абвешчанай у Смаленску, а ў 1920 годзе будзе абраны старшынёй СНК і ЦВК БССР. Апошнюю пасаду Чарвякоў будзе займаць да самай сваёй смерці ў 1937 годзе. Менавіта займаючы яе ён паспее зрабіць надзвычай шмат для сваёй краіны.
Адным з першых крокаў, які зрабіў малады кіраўнік Беларусі, была спроба наладзіць сувязі з эміграцыяй. Разумеючы неабходнасць у кваліфікаваных кадрах, ужо ў лютым 1921 года ЦВК Беларусі звяртаецца да землякоў, якія жывуць за мяжой, з прапановай вярнуцца на Радзіму. На запрашэнне Чарвякова адгукаюцца многія вядомыя беларускія дзеячы, у тым ліку Вацлаў Ластоўскі. Пачынаецца сапраўднае беларускае Адраджэнне, вялікія грошы вылучаюцца на развіццё беларускай культуры, з’яўляюцца першыя ўстановы культуры і адукацыі.
Але не мовай адзінай. Сабраўшы каманду паплечнікаў, Аляксандр Чарвякоў удала рэалізуе праграму эканамічнага развіцця Беларусі, распрацоўваецца нават самастойная канцэпцыя “Беларусь – чырвоная Данія”, якая ўяўляла сабой шэраг мераў па развіцці невялікіх прыватных гаспадарак. У 1920-я гады эканамічныя тэмпы Беларусі апярэджвалі нават РСФСР.
Менавіта за Чарвяковым Савецкая Беларусь пачала прырастаць забранымі тэрыторыямі. Літаратуразнавец Язэп Янушкевіч згадвае нават пра “мангольскі праект”, які прадугледжваў выхад БССР са складу СССР і стварэнне “незалежнай” ад яго краіны для вяртання Заходняй Беларусі. Беларускія ж нацыянал-камуністы хацелі скарыстацца ім, каб адарваць Беларусь ад савецкай імперыі.
Але нядоўга музыка іграла. Зразумела, што такія вольнасці не маглі застацца без увагі з боку цэнтра. Барацьба з іншадумствам пачалася ў 1929 годзе, пасля знакамітага выступу Сталіна на красавіцкім пленуме ВКП(б), на якім абвяшчалася пра “вырашальны паварот ва ўсёй нашай палітыцы”. Павярнулі, так павярнулі, што многія дагэтуль вывернуць не могуць.
У той жа год пачынаецца барацьба з “правым” ухілам у партыі, згортваецца ранейшая эканамічная палітыка, па ўсёй краіне адбываюцца арышты і суды. У 1930 будзе сфабрыкаваная справа “Саюза вызвалення Беларусі”, па якой арыштуюць 108 чалавек, а старшыню ЦВК абвінавацяць у сувязях з яго сябрамі, а таксама ў нацдэмаўшчыне, апартунізме і шавінізме.
У межах сваёй кампетэнцыі Чарвякоў працягвае праводзіць незалежную палітыку. Спіс “грахоў” перад партыяй робіцца ўсё большым. Апагеем стаў крывавы 1937 год, калі па ўсёй краіне, дзе так вольна дыхае чалавек, пракацілася чырвонае кола рэпрэсій. Абсалютная большасць “айцоў-заснавальнікаў” БССР альбо апынулася за кратамі, альбо была прыгавораная да найвышэйшай меры сацыяльнай абароны. Такой прыгожай фармулёўкай назвалі бальшавікі расстрэл.
Кропка ў жыцці Аляксандра Чарвякова была пастаўленая падчас працы XVI з’езду КП(б)Б 16 чэрвеня 1937 года, на якім ён быў падвергнуты рэзкай крытыцы з боку аднапартыйцаў. Яго абвінавацілі ва ўсіх смяротных грахах бальшавіка: недастатковай барацьбе з ворагамі, палітычных памылках, сувязях з нацдэмамі ды іншымі шкоднікамі. Усе чакалі чарговага прызнання і пакаяння, а таксама новых фактаў з жыцця старшыні. Тады такія публічныя сеансы “псіхатэрапіі”, якія заканчваліся арыштам і судом назаўтра, практыкаваліся ва ўсіх куточках вялікай краіны.
Не дачакаліся. Рэвалюцыянер са стажам і паспяховы палітык, апынуўшыся фактычна ў безвыходнай сітуацыі, выбірае добраахвотны сыход з жыцця. Ён замыкаецца ва ўласным кабінеце і стрэлам у сэрца з табельнай зброі абрывае свае жыццё.
Чарвякова не ўдалося ціхенька пахаваць, як гісторыка Усевалада Ігнатоўскага, які аналагічным чынам скончыў сваё жыццё. Два дні да труны памерлага ішлі людзі. Неслі кветкі. Беларусь развітвалася з сваім лідарам. Тым не менш у спіс ворагаў народу ён усё ж паспеў трапіць. Такой, відаць, была падзяка ад таварышаў па партыі за ўсё зробленае.
Канстанцін Касяк
