Часам жывым робіцца так крыўдна за мёртвых, што гэта нагадвае некрафілію. Хаця і прыпозненую. Што ж, даўно на Беларусі не пісалі некрафілічных раманаў…
Сюжэт, вядома, даволі сумнеўны, але вось жа: уявім сабе такую таемную, заснаваную шчырымі патрыётамі Бацькаўшчыны арганізацыю, супрацоўнікі якой швэндаюцца па свеце, адшукваючы магілы знакамітых беларусаў – кім бы тыя нябожчыкі пры жыцці самі сябе ні называлі. Адшукаўшы, патрыёты выкопваюць парэшткі (ці тое, што ад іх засталося) і транспартуюць усімі праўдамі і няпраўдамі на Радзіму. Часцей, вядома, няпраўдамі, хто ж дазволіць у магілах корпацца – але кожная няпраўда чымсьці падобная да добрай лапаты, а святая мэта апраўдвае бязбожныя сродкі. Мэта ж, калі нехта яшчэ не здагадаўся, такая: стварыць на Беларусі першы Нацыянальны пантэон. Кшталту французскага.
Так, Пантэон з вялікай літары. Сабраць на роднай зямельцы ўсіх Сваіх. Помнікі расставіць, крыжоў панатыркаць, пасыпаць іх кветкамі правільных колераў, а галовы попелам, сесці, уздыхнуць і сказаць: ну вось вы і дома. Мы тут без вас зусім ачарсцвелі, як пазаўчарашнія батоны, і страцілі святое штосьці. Дапамажыце знайсці. Яно такое, знаеце, у цемры свеціцца. Фосфарам, напэўна, пакрытае.
Сюжэт, ясна, крыху шызафрэнічны, але не больш за іншыя тутэйшыя сюжэты, якія чакаюць сваіх рэжысёраў і сцэнарыстаў у засені падступнай рэальнасці. А сапраўды – ці варта, напрыклад, вярнуць сабе тую порцыю арганікі, якая сто гадоў таму не без прычыны называлася Максімам Багдановічам? Былі некалі такія размовы – іх і дагэтуль часам чуваць.
Ці не высакародная гэта справа – скрасці цень Дастаеўскага і перапахаваць яго на гістарычнай радзіме? Заадно з Уладзімірам Жылкам? І заснавальнікам “Метра Голдуін Маер”, мінчуком Лазарам Меірам? Выкапаць айцоў БНР і прывезці на Вайсковыя могілкі ў Мінск у вялікім боінгу, каб урачыста закапаць зноў, але ўжо пад гэтым нізкім небам? Ці не абудзіць гэта сапраўды ў нашых душах законнай гордасці? Ведай, каток, свой куток. І калі ты нарадзіўся на Беларусі – мусіш ляжаць тут. Ну і што, што мёртвы? Ну і што, што выпадкова не там адышоў у лепшы свет? Думаць трэба было, дзе паміраеш.
Але і мёртвыя, на шчасце, маюць права на памылку. І жывыя дапамогуць ім яе выправіць. У жывых часу шмат. І труны ў іх не такія цесныя. Ды і працэсы разлажэння не настолькі адбіваюцца на нашых жыццярадасных тварах.
Як там Вера Бурлак пісала? “Глядзяць на нас памерлыя праз дзірачкі ў зямлі…”
Зразумела, што вельмі хочацца выглядаць у вачах свету культурным народам. А культурныя народы так любяць перапахаванні! Ледзьве не кожную так званую “вялікую нацыю” на пэўным этапе яе развіцця апаноўвае прага эксгумацыі. Туркі вось не так даўно запатрабавалі вярнуць на радзіму пахаванага ў Маскве Назыма Хікмета. Паэзіяй ягонай цяпер мала хто захапляецца, дый наагул Хікмет быў русафіл і камуніст. Расійцы парэшткі Хікмета, можа, і аддалі б, невялікая страта, калі б не ўмяшалася яго ўдава. На Радзіме Хікмет займаўся пераважна тым, што сядзеў у турмах за свае чырвоныя погляды. Так што ў Расіі ён памёр не проста так. Камуністычная Расія яго ўратавала, а Польшча дала грамадзянства. А радзіма… Радзімы чамусьці вельмі любяць мёртвых паэтаў. Ім так і хочацца засунуць іх назад у свае ўлонні.
Самыя прасунутыя і патрыятычна настроеныя расійцы часам не супраць на поўным сур’ёзе паразважаць пра тое, што няблага было б пахаваць нарэшце пад роднымі бярозкамі Буніна і процьму іншых эмігрантаў. Ажно да Бродскага і – вось гэта размах – Набокава. Забыўшы, чаму так сталася, што пахаваныя яны не дома. А сталася так таму, што жывымі яны дома нікому не былі патрэбныя. Што дома яны зрабіліся б мёртвымі значна хутчэй, чым, так бы мовіць, “у гасцях”. Дый цяпер дома парэшткі іхныя будуць патрэбныя збольшага для адпраўлення культу. Зробяцца святымі мошчамі. Хаця ў іх ніхто не пытаўся, ці марылі яны пра гэта пры жыцці. Не думаю, што Багдановіч – марыў зрабіцца машчой. Пра аголеную Клаву – марыў, пра вольную Беларусь – марыў, але пра тое, каб машчой, – наўрад ці.
Што да Бродскага і Набокава, дык ім хапала той Радзімы, якую яны вывезлі з сабой у эміграцыю. Беларускім дзеячам, магчыма, і не хапала прыдуманай імі Беларусі – аднак, мабыць, жыццяздольнасць свайго яшчэ і ў тым, ці можа яно заставацца такім далёка ад “метраполіі”.
А тут яшчэ згадваецца Дантэ. Выгнаннік, ён памёр у Равэне. Кажуць, калі фларэнтыйцы праз нейкі час дапялі, каго выгналі з горада, дык запатрабавалі труп Дантэ ці тое, што ад яго засталося, назад. Равэнцы, сцяўшы зубы, пагадзіліся. Каменная дамавіна прыехала ў Фларэнцыю. Толькі праз шмат гадоў высветлілася, што яна ўвесь час была пустая і што парэшткі засталіся ў горадзе, дзе памёр паэта. Равэнцы ўжо ў той час разумелі выгоды турызму і не хацелі развітвацца са славутасцю. Можа, гэта і анекдот. Затое паказальны.
Паталагічнае жаданне вярнуць “прах” на радзіму звязанае яшчэ і з тым, што на гэтай самай радзіме выгнанніцтва ўспрымаецца як недарэчнасць. Між тым, што можа быць больш лагічным? Смерць насцігае чалавека далёка ад дому – бо ён паўстае супраць гэтага дому. Паўстае самім сваім жыццём. Выгнаннікамі варта ганарыцца. І адчуваць удзячнасць за тое, што калі на радзіме былі цёмныя часы – нехта прымаў тваіх выгнаннікаў і ўрэшце даў ім апошні прытулак. Выгнанне – гэта прыгожа. Без выгнання не было б літаратуры, не было б наогул мастацтва. А перапахаванне заўжды азначае лапату, утыркнутую ў лёс. Урэшце, ці дзеля гэтага яны ўцякалі адсюль? Каб нашчадкі выканалі тое, што не паспела пры жыцці паліцыя?
Хаця гэта, вядома, не выпадак Багдановіча. Аднак ён – першы прэтэндэнт на перапахаванне. Здаецца, яго ўсё ж некалі адкапаюць. Спакуса вялікая. А цяпер і нагода ёсць…
Думаючы, што аднаўляюць гістарычную справядлівасць, яе парушаюць, прычым самым грубым чынам. У кожнага вялікага чалавека ёсць лёс – часцей за ўсё не менш велічны за саму асобу. Перапахаванне – у нейкім сэнсе спроба дапісаць за чалавека ягоны галоўны твор. Дзесьці за гэта бяруцца міністэрствы культуры, дзесьці – энтузіясты, мільянеры, патрыёты, чытачы. Вы гатовыя дапісваць чужую гісторыю? Я – не. Лепш заняцца сваёй. І думаць пра жывых – іх мала, яны наагул дыскрымінаваная меншасць, у гістарычным маштабе. Думаць пра жывых і расказваць ім пра мёртвых. Пакуль дзірачкі ў зямлі не зараслі.
Альгерд Бахарэвіч
