Чаму затопленыя мелавыя кар’еры ў Ваўкавыскім раёне атрымаюць статус помніка прыроды, і чым адпрацаваны тэхнічны аб’ект цікавы для навукі і турыстаў, піша «Мінскі кур’ер».

Дзевяноста мільёнаў гадоў таму

— Гаворка ідзе пра вадаёмы на мелавых кар’ерах радовішча Калядзічы ў ваколіцах гарадскога пасёлка Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці, — расказвае загадчык сектара запаведнай справы Навукова-практычнага цэнтра НАН Беларусі па біярэсурсах Уладзімір Усцін. — Ініцыятыву па захаванні «беларускіх Мальдываў» праявілі землекарыстальнік — прадпрыемства «Краснасельскбудматэрыялы» — і мясцовыя ўлады, якія вырашылі выкарыстаць такі ўнікальны прыродны аб’ект для турызму.

Суразмоўца нагадаў гісторыю гэтых кар’ераў. У Беларусі ёсць мелавыя радовішчы, узрост якіх ацэньваецца ў 90 млн гадоў. Акрамя згаданага, што знаходзіцца ў ваколіцах пасёлка Краснасельскі, яны размяшчаюцца ў Бярозаўскім раёне на Берасцейшчыне, у Крычаўскім і Клімавіцкім раёнах Магілёўскай вобласці, Любанскім раёне Міншчыны. У гэтых мясцінах вялася або вядзецца распрацоўка мелавых адкладаў. Гэта адарванцы, прынесеныя на нашу тэрыторыю ў выніку складаных геалагічных працэсаў. Яны залягаюць лінзамі велізарнай таўшчыні. Па меры выпрацоўкі радовішчаў кар’еры запаўняюцца паверхневымі водамі і становяцца штучнымі вадаёмамі.

— Ёсць стандартныя тэхналогіі рэкультывацыі такіх кар’ераў, — працягвае Усцін. — Частку кар’ера засыпаюць, адвалы разраўноўваюць. Так утвараюцца штучныя вадаёмы. На прылеглай да іх тэрыторыі высаджваюць лес альбо займаюцца сельскай гаспадаркай. Але на кар’ерах пад Краснасельскім такая рэкультывацыя пакуль не праводзілася.

Там ужо больш за 10 гадоў ідуць працэсы аднаўлення экасістэмы. На мелавых схілах прарасла трава і хмызнякі, а на прылеглай да месца распрацоўкі тэрыторыі — тысячы дрэў. Яны фарміруюць унікальны для нашай краіны горны ландшафт.

Па словах вучонага, помнікам прыроды плануецца абвясціць не толькі чатыры кар’еры пад Краснасельскім. Ахоўны статус атрымаюць і прылеглыя да іх тэрыторыі, уключаючы адвалы выпрацаванай пароды і лясны масіў. Тады аб’ект атрымаецца цэласным. Яго агульная плошча складзе крыху больш за 350 га.

Фенікс з попелу

— Як тэхнагенны аб’ект ператварыўся ў экалагічную славутасць?

— Рэч у тым, што прырода, калі ёй не перашкаджаць, здольная самастойна аднаўляць свае экасістэмы на парушаных чалавекам участках. Такі працэс называецца сукцэсіяй, — тлумачыць Усцін. — На прыкладзе адраджэння флоры і фаўны вакол затопленых мелавых кар’ераў вучоныя прасочваюць многія натуральныя прыродныя працэсы. Так, сёння можам назіраць, як аднаўляюцца травяное покрыва, хмызнякі, лес.

Па словах вучонага, у беларускай флоры ёсць віды, якія могуць расці на глебах з высокім утрыманнем карбанатаў кальцыя, у дадзеным выпадку мелавых кампанентаў. Гэта расліны групы так званых кальцэфілаў. Яны там ужо пасяліліся. Іх насенне было занесена натуральным шляхам — ветрам або птушкамі.

Кальцэфілы фарміруюць арганічную базу, на якую затым пранікаюць і іншыя віды раслін. Яны будуць аднаўляць гэту экасістэму далей. Калі берагі кар’ераў не зарастаюць лесам, а ідзе фарміраванне лугавой расліннасці, то туды паступова трапляюць макі, васількі, розныя віды цімафееўкі і іншыя. Біёлагі выявілі там нават такога чырвонакніжніка, як крыжавідная гарычка. Гэта каштоўная лекавая расліна з вельмі яркімі сінімі кветкамі-званочкамі.

У межах тэхнагеннага комплексу краснасельскіх мелавых кар’ераў захаваўся і даволі вялікі ўчастак старога лесу, які працягвае расці. У яго межах вучоныя знайшлі дуб скальны. У Беларусі гэты від уключаны ў Чырвоную кнігу і ў натуральных умовах расце на абмежаваных тэрыторыях — напрыклад, у Белавежскай пушчы і заказніку «Замкавы лес» (Ваўкавыскі раён).

Натуральна, услед за расліннасцю ў экасістэме аднаўляецца жывёльны свет. З чырвонакніжных там сустракаецца жужаліца фіялетавая. Гэта жук, які паядае лялячак і імага каларадскага жука, дажджавых чарвякоў, павукоў, гусеніц лугавога матылька, маладых смаўжоў.

Рыба ў мелавых кар'ерах —  сапраўдны прыродны цуд

— Самае дзіўнае і нават неверагоднае ў аднаўленні экасістэмы мелавых кар’ераў — гэта іх падводны свет, — сцвярджае Усцін. — У гэтых штучных вадаёмаў няма сувязі з рэкамі ці азёрамі. Іх ніхто не зарыбляў. Аднак у мелавых кар’ерах водзіцца рыба! Яна туды магла трапіць натуральным шляхам — з дапамогай вадаплаўных птушак. Падчас экспедыцыі мы назіралі там карасёў, плотку, краснапёрак, ляшчоў. Мясцовыя кажуць, што бачылі нават сазанаў.

З драпежнікаў водзяцца акунь і шчупак. Гэта сведчыць пра тое, што ў мелавых кар’ерах сфарміравалася даволі паўнавартасная водная экасістэма.

Вучоны ў гэтым цудзе бачыць паслядоўны працэс аднаўлення прыроды. Берагі кар’ераў з часам зарастаюць. У іх з’яўляюцца водная расліннасць і водарасці, занесеныя ветрам або птушкамі. Гэтай біямасай могуць харчавацца раслінаедныя рыбы. А імі — драпежныя. Назіранні за гэтай іхтыяфаўнай уяўляюць для навукі вялізны інтарэс, бо затым дазваляюць выбудоўваць тэхналогіі па адраджэнні прыродных экасістэм.

Блакітная бездань

— Чытачы тут усклікнуць: «Калі ў кар’ерах нават рыба завялася, можа, і людзям там не небяспечна купацца?!» Бо такую бірузовую ваду толькі на Мальдывах і ўбачыш. Спакуса вялікая.

— Трэба разумець: гэтыя вадаёмы з’яўляюцца тэхнагеннымі аб’ектамі, іх будавалі не для купання, — тлумачыць суразмоўца. — Схілы і дно кар’ераў утрымліваюць вялікую колькасць мелу. У кантакце з вадой ён мае вязкую заіленую структуру. Прасцей кажучы, там няма цвёрдага дна. На такой паверхні папросту можна паслізнуцца або праваліцца нагамі ў глыбіню. Бо ў гэтых штучных вадаёмах, як правіла, няма ні прыбярэжнай зоны, ні нават вузкай паласы мелкаводдзя, а рэльеф дна нагадвае варонку альбо глыбокае цясніну з амаль стромкімі краямі. Падчас экспедыцый мы праводзілі здымку з квадракоптара, каб вызначыць глыбіню затопленых кар’ераў. Аказалася, у некаторых месцах яна перавышае 32 м! Сапраўдная прорва. І, як вы разумееце, буйкі, якія агароджваюць бяспечныя для купання месцы, там у прынцыпе нельга ўсталяваць. Велізарная глыбіня пачынаецца амаль адразу.

Таксама ў кар’ер могуць упадаць халодныя крыніцы, выкрытыя пры распрацоўцы мелавога шматметровага радовішча. На паверхні яны не бачныя. Калі купальшчык трапляе ў халодную плынь, з-за рэзкага перападу тэмпературы вады верагодныя сутаргі. У такім стане можна лёгка патануць.

Падабенства люстраной роўнядзі мелавых кар’ераў з лазурнымі водамі мальдыўскіх пляжаў толькі знешняе. На Мальдывах каляровы эфект дасягаецца дзякуючы каралаваму паходжанню выспаў. Знакаміты белы пясок пляжаў — гэта расцёртыя рэшткі каралаў. Вялікая колькасць сонца і высокая празрыстасць вады з-за адсутнасці ў ёй дробных водарасцей — яшчэ два складнікі сакрэту блакітных узбярэжжаў знакамітых курортаў.

У вадзе ж мелавых кар’ераў утрымліваецца завесь карбанатаў кальцыя. І ў залежнасці ад вугла падзення сонечных прамянёў воднае люстэрка грае блакітнымі, бірузовымі, смарагдавымі адценнямі. Гэта фізіка святла.

Але вада з мелам можа моцна сушыць скуру і нават выклікаць у купальшчыкаў алергіі або дэрматыты.

Такая колькасць небяспек, на думку Усціна, сведчыць пра тое, што арганізоўваць пляжны курорт на затопленых мелавых кар’ерах не варта. Нягледзячы на ​​тое, што водная роўнядзь выглядае вельмі прыгожа, спатрэбяцца вялізныя выдаткі сіл і сродкаў, каб падрыхтаваць для купання асобныя ўчасткі затопленых кар'ераў.

Навуковы турызм

— Між тым натуральны пейзаж атрымліваецца вельмі маляўнічым, — дзеліцца ўражаннямі вучоны. — І ўжо сёння тысячы турыстаў прыязджаюць у гэтыя мясціны, каб проста палюбавацца імі і сфатаграфавацца, а зусім не купацца. На адным з такіх запоўненых вадой кар’ераў ужо абсталявана бяспечная назіральная пляцоўка для наведвальнікаў.

Усцін лічыць мэтазгодным развіваць тут навуковы турызм. Гэта будзе спрыяць павышэнню дасведчанасці людзей пра гісторыю зямлі, на якой яны жывуць, атрыманню новых навуковых ведаў.

На мелавых кар’ерах пад Краснасельскім вучоныя могуць расказаць турыстам пра багацце нетраў краіны, пра яе карысныя выкапні, пра тое, як фарміравалася геалагічная аснова тэрыторыі рэспублікі.

З іншага боку, госці змогуць назіраць, як прырода аднаўляе парушаныя чалавекам экасістэмы, далучацца да навуковых даследаванняў у гэтым кірунку.

— Менавіта такі турызм можа спалучацца са статусам помніка прыроды, — рэзюмуе вучоны. — І мы як вучоныя плануем сумяшчаць навуковую працу па ахове гэтага прыроднага аб’екта з бяспечным і рацыянальным яго выкарыстаннем для навуковага або экалагічнага турызму. Захаванне мелавых кар’ераў для навукі можа даць добры вынік і для эканомікі рэгіёна: паток турыстаў на краснасельскія Мальдывы дазволіць зарабіць мясцоваму гандлю, гасцініцам, установам грамадскага харчавання. Галоўнае, каб турысты не парушалі натуральны працэс аднаўлення экасістэмы. Але ў любым выпадку мы павінны разумець, што гэта тэрыторыя павышанай небяспекі.

Вучоныя ўжо падрыхтавалі навуковае тэхніка-эканамічнае абгрунтаванне для надання аб’екту статусу помніка прыроды. Дакумент уключае навуковы і картаграфічны матэрыялы, праект рашэння, і цяпер праходзяць неабходныя ўзгадненні. Магчыма, нават да канца 2025 года гэтая тэрыторыя атрымае ахоўны статус і будзе развівацца ў навуковым і турыстычным плане.