Беларуская пісьменніца і перакладчыца Ганна Янкута напісала эсэ, у якім спрабуе разабрацца з уласнымі стаўленнем да рускай культуры і знайсці карані сайго недаверу да яе.
А можа, руская культура нам не чужая? Можа, яна таксама наша? Тады атрымліваецца, што мы не толькі беларусы, але і крыху рускія? Ці проста беларусы як нацыя выраслі ў цені рускай культуры і ў адрыве ад яе сябе не ўсведамляюць? Чаму менавіта руская культура неяк асабліва нас узбагачае, больш, чым іншыя? Гэтыя пытанні задае ў эсэ Ганна Янкута.
Фота by Юля Цімафеева
Калі фестываль інтэлектуальнай кнігі «Прадмова» абвясціў першы варыянт праграмы, у якой прысутнічалі як украінцы, так і расіяне, хай сабе і разведзеныя па розных гарадах, на шэрагу пляцовак, перадусім у сацыяльных сетках, разгарэлася дыскусія пра тое, ці могуць расіяне прысутнічаць на беларускім фестывалі ў час, калі Расія напала на Украіну і Беларусь уцягнутая ў гэтую агрэсію. Гучалі галасы як у падтрымку ўкраінцаў, якія знялі свой удзел, так і ў падтрымку расіян, якія асуджаюць вайну і ўсё ж, нягледзячы на гэта, церпяць ад «санкцый» супраць рускай культуры. Я тады напісала ў сацыяльных сетках досыць эмацыйны пост, асноўнай ідэяй якога было тое, што расіян на фестывалі быць не павінна, бо культурная супольнасць беларусаў (якія, вядома, гавораць на абедзвюх мовах, але перадусім мяне цікавяць беларускамоўныя) занадта маленькая і мае занадта мала рэсурсаў, каб хвалявацца наконт расіян, разбірацца, хто з іх «добры», а хто «дрэнны», і каб вылучаць для іх каштоўны час на сваім фестывалі.
Мінула крыху часу, і ў мяне множацца пытанні да сябе самой. Не тое каб я хацела цяпер абвергнуць свой аргумент, адмовіцца ад уласных слоў. Хутчэй я падазраю сябе ў тым, што гэта была адгаворка, спосаб прыгожа пераканаць некага ў сваёй рацыі, а насамрэч за маім рашэннем зняцца з удзелу ў фестывалі стаяла нешта іншае. Калі я разбіралася, што ж насамрэч мной кіравала, я ўвесь час натыкалася на ўласны ўнутраны недавер да рускай культуры. Гэта тычыцца нават «добрых» рускіх, нават тых, хто рашуча выступае супраць вайны. Але калі гэта так, у гэтага мусяць быць прычыны, і я хачу іх зразумець, адшукаць карані гэтага недаверу. Магчыма, адказ на пытанні, якія я перад сабой стаўлю, мне не спадабаецца, і ўсё ж яго трэба ведаць. Бо я адчуваю неспакой праз тое, што не магу да канца разабрацца з уласным стаўленнем да рускай культуры і, адпаведна, не магу выразна акрэсліць матывы сваіх дзеянняў.
***
Пачну з самой неабходнасці разабрацца са стаўленнем да рускай культуры. Я ўжываю тут выраз «руская культура» не ў нейкім акадэмічным сэнсе, а маючы на ўвазе даробак творцаў, якія ідэнтыфікуюць сябе як расіян/рускіх і працуюць, калі гаворка пра літаратуру, з рускай мовай. Гэтае вызначэнне напэўна выкліча шмат спрэчак, але, мяркую, для патрэбаў гэтага тэксту яго дастаткова. І вось гэтая руская культура — адзіная ў свеце, са стаўленнем да якой мне трэба разбірацца.
У мяне няма праблем з культурай беларускай — я ў ёй жыву. Няма праблем з культурай польскай ці англійскай — маімі асноўнымі перакладчыцкімі спецыяльнасцямі. Я шмат імі цікаўлюся, з польскай сутыкаюся найбольш, бо жыву цяпер у Варшаве, можна сказаць, нешта пра абедзве ведаю. Мая цікавасць да ўкраінскай культуры шмат у чым дыктуецца сённяшняй сітуацыяй. Я не ўкраіністка і вельмі мала ведаю пра ўкраінскую культуру, але перакананая, што цяпер час знаёміцца з ёй бліжэй. У апошнія месяцы гучыць шмат узаемных крыўдаў беларусаў і ўкраінцаў, аднак я не сумняваюся, што нашы праблемы маюць агульны корань, і дыялог, сумесныя намаганні дапамогуць знайсці больш эфектыўнае рашэнне. Што, зрэшты, не значыць, што дыялог адбудзецца і намаганні будуць зробленыя. Магчыма, час для гэтага надыдзе пазней (хаця магчыма таксама, што змены ў адносінах паміж нашымі народамі набылі незваротны характар). Што да блізкіх нам геаграфічна літоўскай і латышскай культур, то да іх я стаўлюся з павагай як да культур суседзяў, але праз моўны бар’ер ведаю пра іх яшчэ менш, чым пра ўкраінскую. І ўсё ж у нас хапае агульных гістарычных сюжэтаў, думаю, нам не зашкодзіла б больш кантакту.
Да многіх іншых культур у мяне цікавасць аматаркі і даследчыцы літаратуры. Усё проста. І толькі з рускай культурай (ува мне/маім жыцці/маёй прасторы) я не ведаю, што рабіць.
***
Пішучы гэты тэкст, стараюся прыгадаць, адкуль я, нарадзіўшыся ў рускамоўнай сям’і, увогуле ведаю беларускую. Нават спецыяльна пазваніла маме спытаць. Яна кажа, што са школы, бо ў сям’і чытаць па-беларуску мяне не вучылі. У мяне ў дзяцінстве былі дзве чытанкі: «Малышок» і «Родничок», яны дагэтуль ляжаць у бацькоўскай кватэры. Мне прыгадваецца, што ў адной з іх былі і беларускія тэксты. Я не помню, каб неяк спецыяльна вучыла ў школе беларускую. А вось як вучыла англійскую, помню, яна ў нас таксама была з першага класа. Цяпер мне хочацца думаць, што беларуская давалася мне натуральным чынам, ніякіх высілкаў не вымагала. Я помню, як пісала па-беларуску вершы. А дзеці, малодшыя на пару гадоў, тыя, што нарадзіліся ў 1989-1991-х, увогуле маглі сутыкацца з беларускай у дзіцячым садку. У тым, які быў непадалёк ад нас, выхавацелькі тады гаварылі па-беларуску.
Знайшла цяпер у інтэрнэце кнігу «Родничок». Гэта 1989 год, выдавецтва «Юнацтва». У змесце рускія і беларускія тэксты сапраўды ўперамешку, як я і памятаю. Нават у раздзеле пра Леніна, які я заўсёды прапускала. Мне здаецца, што я яшчэ да школы аднолькава добра чытала па-руску і па-беларуску. Прынамсі, не помню, каб мяне нешта ў гэтай кнізе здзіўляла. Хаця, магчыма, гэта проста падман памяці і я «прыгадваю» тое, што хацела б прыгадаць. Ва ўсякім разе, я магла чуць беларускую, напрыклад, па радыё. Наша гарадзенская прастора ўвогуле была тады шматмоўнай: руская мова дома і на вуліцах, беларуская — у садках і школе, польская — штовечар на польскім тэлебачанні, якое цягнула не горш за расійскае. Цікава, што ў такіх умовах, нават размаўляючы выключна на рускай, з дзяцінства можна вынесці яшчэ дзве абсалютна працоўныя мовы.
***
(Калі я скончыла пісаць гэты тэкст і паказала яго сяброўцы, яна сказала, што ведае, дзе наша рускамоўнае пакаленне магло чуць беларускую яшчэ да школы. Яна прыгадала, што многія з нас глядзелі «Калыханку», якая ішла пазней па часе за расійскую «Спокойной ночи, малыши» і таму не канкуравала з ёй за нашу ўвагу (а гарадзенскія дзеці паспявалі паміж імі паглядзець яшчэ і польскія мульцікі).
Менавіта «Калыханка» магла зрабіцца нашай першай сустрэчай з беларускай мовай. Я залезла ў «Вікіпедыю» — трансляцыі пачаліся ў 1981 годзе, а Дзед-Барадзед з’явіўся ў эфіры ці то ў 1985, ці то 1987, якраз тады, калі я паціху дарастала да веку яго мэтавай аўдыторыі. Вы ж памятаеце гэтую песеньку?
Хто я? Дзед-Барадзед,
абышоў белы свет,
а цяпер, у ціхі час,
завітаў да вас.
У «Вікіпедыі» гаворыцца, што тэксты для Дзеда-Барадзеда пісаў асістэнт рэжысёра Іван Беладубенка і што пасля яго звальнення лялька адправілася ў рэквізітарскую і затым дзіўным чынам знікла.)
***
Я пайшла ў школу ў Гародні ў 1991 годзе, і мая школа была беларускамоўнай: большасць прадметаў я вывучала па-беларуску. У выніку я дагэтуль не арыентуюся ў рускіх матэматычных тэрмінах, а рускія хімічныя і біялагічныя тэрміны ведаю толькі таму, што шмат чытаю па-руску навукова-папулярнай літаратуры. Выключэннямі былі хіба што такія прадметы, як англійская мова, фізкультура, спевы, выяўленчае мастацтва, ОБЖ («охрана безопасности жизнедеятельности», няўцямная дысцыпліна, ва ўсіх сэнсах, якую выкладаў былы вайсковец) і, пазней, сусветная мастацкая культура — яны ў нас вяліся па-руску. Нават «праца» была па-беларуску, і я дагэтуль згадваю сваю няздольнасць запомніць розніцу паміж тэрмінамі «зафастрыгаваць», «прафастрыгаваць» і «прыфастрыгаваць». Пытанні ўзнікалі таксама з фізікай. У сёмым класе яе нам выдатна выкладаў беларускамоўны настаўнік, але ў восьмым мы трапілі да іншага, расіяніна (так ён, прынамсі, аргументаваў сваё нежаданне ці няздольнасць выкладаць па-беларуску: «Я же из России»), якога адразу ж неўзлюбілі за нецікавыя ўрокі і блытаныя тлумачэнні. Мы спрабавалі жаліцца на яго, аргументуючы гэта, як мне прыгадваецца, тым, што як беларускамоўны клас хочам беларускамоўнага настаўніка. У выніку ён паабяцаў нам пачаць вучыць беларускую і весці на ёй урокі — і ўсё засталося, як было.
Нягледзячы на беларускамоўнасць школы, рускую мову і літаратуру мы вывучалі нароўні з беларускай, з першага па адзінаццаты клас, магчыма нават, у тым самым аб’ёме. Настаўніца беларускай мовы і літаратуры, якая вяла ў нас з пятага па восьмы клас, на перапынках размаўляла па-руску, што праўда, з характэрным беларускім акцэнтам. У дзявятым нам далі цалкам беларускамоўную настаўніцу, з якой мы, незалежна ад мовы, адразу пачалі ваяваць; яна была ва ўзросце і абсалютна шчыра любіла беларушчыну, пранікнёна чытала на ўроках «Дурны мужык, як варона» і даводзіла нам, што мы цемрашалы, бо не разумеем паэзіі. Паколькі з дзявятага па адзінаццаты клас я ўдзельнічала ў алімпіядах па беларускай мове і была пад асаблівай апекай, мы часта не без рыпення зубамі сутыкаліся па-за ўрокамі. Толькі аднойчы ў нас здарылася шчырая размова, якая нечакана зачапіла тэму геапалітыкі. Гэта быў канец 90-х, калі шырока абмяркоўвалася ўтварэнне саюзнай дзяржавы, а я, круцячыся ў алімпіядных колах, ужо ставілася да такіх падзей з падазрэннем. І таму для мяне было нечаканасцю, калі на мае пярэчанні супраць такога кшталту «саюзнасці» настаўніца сказала: «Мяжа нам не патрэбная, мы мусім быць разам з Расіяй. Падумай сама: а як жа людзі, сувязі паміж імі? У мяне там сваякі, я хачу без перашкод ездзіць да іх».
Цяпер мяне дзівіць, што мы, цалкам рускамоўныя дзеці, не ставілі ў тыя часы пад сумнеў мэтазгоднасць вывучэння беларускай мовы і беларускамоўнай адукацыі ў цэлым. Магчыма, так праяўлялася знакамітая беларуская памяркоўнасць. Як мне цяпер здаецца, любы троечнік у нашым класе мог свабодна звязаць некалькі слоў па-беларуску, гэтая мова не была для нас замежнай.
Таму я вельмі здзівілася, калі ў 2007 годзе прыйшла на практыку ў мінскі музычны каледж і зразумела, што мушу чытаць беларускія вершы ўголас разам з вучнямі і праз слова ім перакладаць, бо яны літаральна не разумелі тэкстаў па-беларуску.
Адзіны на маёй памяці бунт супраць беларускай мовы падняла ў нашым дзясятым класе настаўніца матэматыкі. Тады вырашалася пытанне, застанёмся мы беларускамоўным класам ці ўсё ж пяройдзем на рускую. Настаўніца даводзіла нам і нашым бацькам, што няма сэнсу вучыць матэматыку па-беларуску, бо пасля ва ўніверсітэце ўсё адно давядзецца пераходзіць на рускую. Меркаванні падзяліліся: адны выступалі за пераход на рускую, іншыя ж лічылі, што за папярэднія гады мы прывыклі, трэба ўжо давучыцца як ёсць. Перамагла (і мяне гэта цяпер уражвае) беларускамоўная фракцыя — відаць, мова тады яшчэ не ўспрымалася як нешта чыста ўтылітарнае. А можа, ад нас проста нічога не залежала. Ва ўсякім разе непахісная настаўніца, бліскуча выкладаючы нам свой прадмет па-беларуску, пачала паралельна перакладаць тэрміны на рускую, каб мы ў іх хаця б арыентаваліся. Але кантрольныя ўсё адно былі па-беларуску, таму я нічога па-руску не запомніла.
***
Пасля школы я трапіла на філалагічны факультэт БДУ, беларускае аддзяленне. Гэта не было маім асэнсаваным выбарам: у адзінаццатым класе я хадзіла да рэпетытаркі па англійскай мове і не вельмі разумела, чаго хачу. У выніку пайшла па лініі найменшага супраціву: на беларускае аддзяленне мяне як пераможцу алімпіяды і медалістку (было патрэбнае менавіта такое спалучэнне) бралі без экзаменаў. Паступіць на англійскую ці журналістыку, пра якую я таксама падумвала, хоць нічога пра яе не ведала, здавалася нерэальным: у тыя гады ва ўніверсітэты ішлі дзеці, якія з’явіліся на хвалі дэмаграфічнага ўздыму, і нават на беларускае аддзяленне конкурс быў некалькі чалавек на месца. Што ўжо казаць пра англійскае. Цікава, што на нашым, збольшага таксама рускамоўным, нягледзячы на спецыяльнасць, аддзяленні хапала тых, хто выбраў беларускую ўсвядомлена і нават плаціў за навучанне грошы. Ды і само беларускае аддзяленне ў 2002 годзе было вялікае — 3 групы, усяго каля 90 чалавек. Для параўнання: на рускамоўнае тады набіралі 2 групы, 60 студэнтаў.
Беларуская, руская і замежная (якая ўключала ў асноўным англійскую, нямецкую, французскую і, часам, італьянскую і іспанскую) літаратуры выкладаліся ў нас ва ўніверсітэце паралельна; калі не памыляюся, у кожным семестры мы разглядалі прыкладна той самы іх перыяд. Вывучаліся таксама беларуская і руская мовы; замежная на нашым аддзяленні была безнадзейная. На пятым курсе адзін семестр мы знаёміліся з польскай і ўкраінскай літаратурамі (гэта быў адзін прадмет) — нашмат менш, чым з рускай, але і на тым дзякуй. І, калі прыгадаць нашых іншых суседзяў, то ні літоўская, ні латышская літаратура ў нас за ўвесь час навучання ва ўніверсітэце ні разу не згадваліся, і калі курсе на пятым мне захацелася павучыць літоўскую мову, я проста не знайшла ў Мінску такой магчымасці. Залезла цяпер з цікавасці ў інтэрнэт. Прынамсі тут нешта змянілася да лепшага: пашукавік выдаў мне некалькі абвестак пра навучанне літоўскай і латышскай. Нават МДЛУ прапануе адпаведныя адукацыйныя праграмы павышэння кваліфікацыі.
***
Нельга не прызнаць, што руская культура ў нас у асаблівым становішчы. Нават калі закрыць вочы на той факт, што ў нас дзве дзяржаўныя мовы — беларуская і руская (што само па сабе яшчэ можа нічога не значыць), — у нашых школах і ва ўніверсітэтах літаратура іншай дзяржавы вывучаецца не менш, а можа, цяпер і больш, чым уласная.
Руская літаратура прадстаўленая ў нашых кнігарнях нашмат шырэй, чым беларуская, і, як сведчыць той самы мой допіс, які згадваецца ў пачатку, за літаратуру, культуру суседняй краіны людзі трымаюцца нават у маім рафінаваным беларусацэнтрычным коле і нават у сітуацыі, калі гэтая суседняя краіна пайшла вайной на іншую краіну. Мова, літаратура, культура не вінаватыя, чуюцца аргументы. Нядаўна натрапіла на абвестку: беларускія творцы, якія з’ехалі з Беларусі, у тым ліку праз рэпрэсіі, ставяць у Польшчы спектакль паводле апавядання расійскага аўтара. Ніводная з іншых культур, у тым ліку суседскіх, у тым ліку краін, якія прымаюць беларусаў у часы рэпрэсій, такога становішча ў нас не мае.
А можа, гэта значыць, што руская культура нам не чужая? Можа, яна таксама наша? Тады атрымліваецца, што мы не толькі беларусы, але і крыху рускія? Ці проста беларусы як нацыя выраслі ў цені рускай культуры і ў адрыве ад яе сябе не ўсведамляюць? Чаму менавіта руская культура неяк асабліва нас узбагачае, больш, чым іншыя? Праз рускую мову, якую мы ведаем ад нараджэння? Але па-руску пішуць і ва Украіне, у Казахстане, напэўна, і ў нейкіх іншых краінах. Ці родная нам рускамоўная казахская літаратура? У мяне няма адказаў на гэтыя пытанні.
***
На пятым курсе я перайшла на беларускую мову ў сваім сяброўскім коле і захапілася перакладам. Замежнай літаратуры па-беларуску было непараўнальна менш, чым па-руску, і гэтая праблема вельмі мяне хвалявала. Тады мне здавалася, што калі перакласці шмат усяго на беларускую, напоўніць прастору беларускімі тэкстамі, то сітуацыя адразу палепшыцца. Беларуская будзе больш даступнай, больш людзей пачне яе выбіраць. Сюды дамешваўся мой клінічны працагалізм і наіўная вера, што перакладаць можна бясконца, нават калі ніхто за гэта не плаціць. У нейкім сэнсе я такім чынам рацыяналізавала свой выбар, бо перакладаць дакладна пачала не дзеля пашырэння беларушчыны, а праз захапленне словамі. У перакладзе адчуваеш іх на смак, словы з абедзвюх моў, робіш з імі што хочаш.
Пераклад у беларускай прасторы быў тады і шмат гадоў пасля чымсьці на мяжы творчасці і валанцёрства. У часы існавання інтэрнэт-часопіса беларускага перакладу «ПрайдзіСвет» (2009-2019) многія людзі рэалізоўвалі праз пераклад свой клопат пра мову, турботу пра яе будучыню. Яны часта не былі звязаныя з мовай ці літаратурай прафесійна, мелі зусім іншую працу, нават маглі карыстацца рускай у побыце, але былі гатовыя бясплатна аддаваць свой час, каб нейкія тэксты загучалі па-беларуску. Каманда «ПрайдзіСвета» не толькі перакладала сама, але і збірала гэтыя крошкі і спрабавала стварыць з іх цэльны наратыў. У нейкім сэнсе гэта працавала, бо ў прасторы сапраўды з’яўлялася больш беларускіх тэкстаў. Але ніякага прарыву не адбылося.
Як і варта было чакаць, апантанасць перакладам у выніку прынесла мне расчараванне: час ішоў, і нешта, вядома, змянялася, але ў маштабах майго жыцця змены здаваліся занадта павольнымі. На шчасце, былі яшчэ выдаўцы, якія таксама імпэтна ўзяліся за пераклады, але ўжо з разуменнем, што яны мусяць прыносіць грошы — і тым, хто іх публікуе, і тым, хто іх робіць. Колькасць перакладных выданняў расла, і прынамсі некаторыя з ранейшых перакладчыкаў-валанцёраў урэшце змаглі хоць нешта на гэтым зарабляць. Пераклад на беларускую пачаў, наколькі гэта магчыма, ператварацца ў хоць і экзатычную, але прафесію.
Аднак рынак беларускіх кніг, які ў апошнія гады, да цяперашніх пагромаў, відавочна рос і развіваўся (хай сабе і ў скажонай форме, якая дыктавалася беларускімі ўмовамі), быў таксама з’явай у нечым падманнай. Сышоўшы ў працу з галавой і не гледзячы навокал, можна было паверыць у ілюзію, быццам беларуская кніга заваёўвае Беларусь. Але насамрэч поле яе прысутнасці было надта вузкім, а наклады — надта маленькімі, і яна часта не трапляла і не мела шанцу трапіць нават да тых, хто патэнцыйна ёй цікавіўся. Мажліва, часткова гэта тлумачылася фрагментаванасцю інфармацыйнай беларускай прасторы — нават у часы, больш спрыяльныя да незалежных медыя, магчымасці прасоўвання і піяру былі абмежаваныя.
Пры адсутнасці хаця б мінімальнай падтрымкі беларускіх кніг з боку дзяржавы несупастаўна багацейшы расійскі рынак можа бясконца завальваць Беларусь сваёй таннай прадукцыяй, не пакідаючы беларускаму шанцаў на перамогу. Грошы і тыражы выйграюць яшчэ да пачатку бою. Беларускі рынак проста не меў рэсурсаў на сумленнае змаганне і трымаўся на энтузіязме выдаўцоў, аўтараў, перакладчыкаў, рэдактараў, крытыкаў і аглядальнікаў, чытачоў — усіх, хто быў гатовы пераадольваць цяжкасці доступу да беларускай кнігі. Бо дарога да яе патрабавала сур’ёзных высілкаў, а пры адсутнасці сістэмных змен такія рэчы ў доўгатэрміновай перспектыве асуджаныя на паразу.
***
Доўгі час я думала, што ў нас проста зашмат рускай мовы, успрымала яе як перашкоду, якую трэба пераадолець. Але потым прачытала кнігу літаратуразнаўцы Эвы Томпсан «Песняры імперыі: расійская літаратура і каланіялізм» у перакладзе Таццяны Нядбай, і яна моцна змяніла мае ўяўленні пра ўплыў рускай культуры на Беларусь. У яе анатацыі гаворыцца: «Гэта <...> даследаванне расійскага дыскурсу, якое не залежыць ад расійскіх самаінтэрпрэтацыяў». І для мяне аказалася сапраўды важным паглядзець на рускую культуру збоку, чужымі вачыма, без той прызмы, праз якую я, нарадзіўшыся ў рускамоўнай Беларусі, глядзела на яе дагэтуль. У мяне няма кнігі пад рукой, таму, каб расказаць, пра што яна, я працытую словы яе перакладчыцы: «[Яна пра тое,] якім чынам Расіі ў сваіх тэкстах удалося стварыць уласны вобраз (часта беспадстаўна ідэалізаваны) і як яна здолела навязаць гэты вобраз свайму народу, каланізаваным народам, а таксама іншым народам свету». Даследчыца праводзіць паралель паміж заходнім каланіялізмам і расійскай імперскасцю і на прыкладзе рускіх класічных твораў паказвае, якім чынам руская культура навязвае выгаднае для яе бачанне свету іншым народам.
І тады я задалася пытаннем, чым руская культура насамрэч ёсць для беларускай і ці можна назваць яе проста перашкодай: пераскочылі і пайшлі далей? Яна ж усё адно нікуды не дзяваецца і не хоча адпускаць. Як адшукаць сябе ў гэтай прасторы? І, перадусім, як я сама ўспрымаю рускую культуру ў сабе?
Я не спецыялістка ні ў гісторыі, ні ў посткаланіяльнай тэорыі, таму маё меркаванне пра беларускае мінулае можа быць занадта спрошчаным, каб я дазволіла сабе на яго абапірацца. Я мала што магу сказаць пра беларускія землі ў складзе Расійскай імперыі, ці пра паўстанне 1863 года і яго падаўленне, а таксама пра наступную цэнзуру (хаця падчас падарожжаў бачыла шмат тагачасных магіл і прысвечаных гэтым падзеям памятных крыжоў), ці пра даваенную БССР і масавыя рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі 1930-х гг. Я не магу разважаць пра тое, які выбар быў у людзей (прынамсі, адукаваных) у Расійскай імперыі і ранняй БССР. Але ў 1939 годзе, калі нарадзілася мая бабуля, пачынаецца вядомая мне з вусных аповедаў гісторыя маёй сям’і, і пра наступныя часы я ўжо магу гаварыць з доляй пэўнасці.
Бабуля расказвала, што з дзяцінства размаўляла па-беларуску, але калі ў 17 (1939+17=1956) пераехала з вёскі ў Гародню, ёй давялося перавучвацца на рускую, бо гаварыць па-беларуску было сорамна. Напэўна, гэта лічылася прыкметай «вясковасці». У мове бабулі да канца жыцця захоўваліся беларускія фанетычныя асаблівасці, і яна часам (вельмі рэдка) выкарыстоўвала выразы накшталт «які ты, хлопча, нецярпячка, няхай цябе затопча качка», якія мне ў дзяцінстве чамусьці здаваліся польскімі. Я не ведаю, чаму так адбылося, што вісела ў паветры і якім чынам бабуля атрымлівала ад соцыуму «зваротную сувязь» на сваю беларускасць. І не ведаю, ці мела яна насамрэч выбар: пераходзіць на рускую ці не. Магчыма, і мела, і выбрала нешта больш прэстыжнае замест таго, каб аказацца ў аўтсайдарах. Паспрабавала «схаваць» сваё паходжанне ў месцы, дзе яно здавалася смешным ці нават ганебным. Я не ведаю, ці можна было на яе месцы зрабіць іншы выбар.
Ні мае бацькі, ні я рабіць гэты выбар ужо не мусілі. Ёсць такое паняцце: «дыскурс па змоўчанні» — у нашым атачэнні амаль усе, за вельмі рэдкімі выключэннямі, гаварылі па-руску і спажывалі рускую культуру. Я не ведаю, на якой мове гаварыла б цяпер, калі б мае школьныя гады не прыпалі на кароткі перыяд нацыянальнага адраджэння і калі б не кола маіх сяброў на беларускім аддзяленні філфаку. Варыянта «гаварыць па-беларуску» ў мяне не было да пэўнага ўзросту, пра што сведчыць тое, што я змяніла мову толькі на пятым курсе, хаця спецыялізавалася на беларусістыцы з першага. У маёй галаве проста не было такой кнопкі — «перайсці на беларускую», і спатрэбіліся 5 гадоў і ўплыў шматлікіх фактараў, каб яна там з’явілася.
У Беларусі я, нягледзячы на сваю беларускамоўнасць, часам гавару па-руску. Не толькі тады, калі сутыкаюся з органамі ўлады (чыноўнікамі, міліцыяй, памежнікамі) і баюся прыцягнуць да сябе ўвагу, але і ў больш простых і бяспечных сітуацыях — з дактарамі, у крамах і г.д. Бо ў мяне не стае сіл на тое, каб вытрымаць здзіўленне, а бывае, і неўразуменне, якое выклікае беларуская мова, няма сіл нешта тлумачыць людзям, супрацьстаяць іх агрэсіі (здараецца і такое) ці іншым эмоцыям, што абуджае ў іх сустрэча з чымсьці настолькі для іх незвычайным. Яшчэ я размаўляю па-руску са сваякамі і даўнімі знаёмымі — тымі, што ведалі мяне рускамоўнай. Бо інакш трэба зламаць унутры схему паводзін, адмовіцца ад зручнай мадэлі ўзаемаадносін, доўга тлумачыцца, і на гэта таксама сіл няма. Я не ведаю, як ў іншых, але для мяне быць беларускамоўнай у Беларусі азначае пастаянна быць гатовай да нестандартных сітуацый і непажаданых дыялогаў, увесь час заставацца ў напружанні. Таму жаданне аддацца інерцыі, вярнуць у сваё жыццё руціну ў нейкія моманты перамагае. Часам пераходзячы ў Беларусі на рускую, я атрымліваю перадышку. Да таго ж, мне даводзілася мець справу з рускай мовай як перакладчыцы — у тыя моманты, калі замоў на беларускую не было (а іх ніколі не было шмат) і я брала дадатковую працу.
Цяпер, калі гаворка заходзіць пра неабходнасць вярнуць беларускай мове статус адзінай дзяржаўнай, многія кажуць: у людзей мусіць быць выбар. Нельга абмяжоўваць, мы хочам вырашаць самі. Але «дыскурс па змоўчанні» нікуды не знік. Дык ці ёсць у нас насамрэч гэты выбар? У маім досведзе выбар на карысць беларускай мовы, культуры магчымы толькі пасля сур’ёзных намаганняў і доўгіх рэфлексій, разваг пра тое, што і чаму я выбіраю. Выбар «рускасці» ж даецца па дэфолце, па змоўчанні, для яго не трэба ніякіх высілкаў. У мяне няма сумнення, што ў такой сітуацыі «выбару» пераможа ў доўгатэрміновай перспектыве.
***
А ёсць рэчы, якіх па-беларуску з аб’ектыўных прычын не існуе. Напрыклад, навукова-папулярнай літаратуры, якую я шмат чытаю. Тут і выбіраць няма з чаго. Хаця цяпер, у Польшчы, я чытаю па-польску і маю больш магчымасцяў дазнавацца пра англамоўныя навінкі. Так што ў гэтым сэнсе нават такая беларусацэнтрычная асоба, як я, не заўсёды мае хаця б ілюзію выбару. Дзякуючы польскай і англійскай мовам я магу вызваліцца ад рускай прызмы, але беларуская ў мяне ад гэтага ўсё адно не з’явіцца.
***
А хто ўвогуле сказаў, што нам патрэбнае вызваленне ад панавання рускай культуры, уся гэтая дэкаланізацыя (калі мы прымаем гэтае вызначэнне — культурная каланізацыя — для апісання сітуацыі, у якой жывём)? Можа, атрымаецца праскочыць і так, без калупання ў непрыемных рэчах накшталт такога непрыстойнага недаверу да рускай культуры? І хто сказаў, што быць калоніяй — гэта кепска?
Можа, варта карыстацца чужой культурай, старацца зрабіцца яе часткай? Я не ведаю адказу. Можа, мы проста не можам без Пушкіна і Чэхава? Нехта падкажа (не выключаю, што гэта толькі голас у маёй галаве): а навошта нам спрабаваць быць без Пушкіна і Чэхава? Каб зразумець, ХТО мы насамрэч без Пушкіна і Чэхава, адказала б я такому голасу. А можа, мы баімся, што калі з нас зняць, сарваць Пушкіна і Чэхава, адкрыецца нешта нягеглае, культурная галеча і ўбогасць? Гэта я б хацела ведаць таксама.
***
У Варшаве ў мяне няма нагодаў гаварыць па-руску, хіба што на валанцёрскіх дзяжурствах, куды я ў першыя месяцы вайны хадзіла як перакладчыца. Украінскамоўныя ўкраінцы, да якіх я звярталася па-руску, тут жа без праблем таксама на яе пераходзілі. З аднаго боку, гэта паказвае, што тут, у Польшчы, мы ўспрымаем рускую мову як бяспечную. Гэта наша «лінгва франка», універсальны пасярэднік. Але з іншага, гэта дэманструе дыктат рускай. Бо я заўсёды старалася папярэджваць, што разумею ўкраінскую, проста не гавару на ёй, і, нягледзячы на гэта, значная частка маіх суразмоўцаў усё адно заставалася пры рускай мове. Магчыма, з ветлівасці. А можа, так было прасцей. Зрэшты, я ж таксама не звярталася да іх па-беларуску, хоць яны, напэўна, зразумелі б.
***
Я не ведаю, калі мы, беларускамоўныя, навучымся ў размовах з рускімі (ці расіянамі, ды і проста рускамоўнымі) аўтаматычна не пераходзіць на рускую мову. Я, напрыклад, так не ўмею. Бо гэта ж вельмі лёгка — перайсці на мову іншага, мову, якую мы ўсе ведаем. Ніякіх скандалаў і складанасцяў: проста перайсці на рускую. Але я хачу, каб пошук агульнай мовы быў не толькі маім абавязкам. Бо інакш гэта нібыта і не зусім дыялог. А можа, гэта толькі мая асабістая праблема, можа, мне проста варта набрацца рашучасці і на любую звернутую да мяне фразу па-руску адказваць па-беларуску? Я не ведаю.
Do you speak English Gustavo Frazao/shutterstock.com
— Do you speak English? — так я звычайна пачынаю размову з літоўцамі ці латышамі, тымі суседзямі, чыёй мовы не разумею.
І толькі атрымаўшы адмоўны адказ, пытаю:
— Вы говорите по-русски?
Хаця мушу прызнаць: я знаёмая з некалькімі расіянамі, ці рускімі (не ведаю, як яны акрэсліваюць уласную ідэнтычнасць), якія гавораць са мной па-беларуску ці, прынамсі, разумеюць маю мову без перакладу. Што даказвае: няма нічога немагчымага. Працэс можа ісці ў абодва бакі.
Мне цяжка паставіць сябе на месца «каланізатара», прывілеяванай з моўнага гледзішча асобы. Я жанчына, таму правесці аналогію з гендарнай дыскрымінацыяй не магу. У мяне белая скура, але ў нашым рэгіёне праблема расізму стаіць не надта востра, хаця ў Польшчы я адчуваю сябе мігранткай «вышэйшага гатунку», чым тыя людзі, якія захраслі на беларуска-польскай мяжы ў выніку створанага беларускімі ўладамі міграцыйнага крызісу. Я нічога ім не зрабіла, нават не знаёмая з імі, але знаходжуся ў больш прывілеяваным становішчы, бо польская дзяржава гатовая даць мне візу, гатовая мяне, у адрозненне ад іх, прыняць. Я мушу мець на ўвазе, што з незалежных ад мяне прычын магу ў гэтым свеце атрымаць больш, чым некаторыя іншыя. Магчыма, я адчуваю тое самае як гендарна нарматыўная (гэта значыць, тая, што практыкуе адносіны м+ж, якія ўхваляюцца грамадствам) і цысгендарная (тая, чыё ўнутранае адчуванне ўласнага полу супадае з яго біялагічным вымярэннем) асоба. Калі я хачу дыялогу з транс-людзьмі, то мушу быць уважлівай да іх, да іх самавызначэння. Мушу пазычыць у іх распрацаваную імі мову. Яны стварылі яе для сябе, але калі я напраўду хачу гаварыць на роўных, то мушу ў яе ўнікнуць, сама, ніхто не павінен мне нічога тлумачыць. Хаця, можа, і растлумачаць, калі я асцярожна і далікатна папрашу.
***
Я разумею, чаму часам адчуваю адчай: тое, што калісьці здавалася толькі перашкодай, цяпер успрымаецца як вялікая, амаль непераадольная сіла рускай культуры. І я не ўяўляю, дзе здабыць супастаўную ўладу і супастаўны рэсурс, каб супрацьстаяць ёй, выбудоўваючы свой беларускі наратыў. Часам я чую, што ў цяперашняй сітуацыі «добрыя» рускія — нашы саюзнікі. Але ці напраўду яны таксама гатовыя супрацьстаяць гэтай магутнай сіле — рускай культуры?
Бо мяне не цікавіць змаганне «ўсяго добрага супраць усяго кепскага», у мяне канкрэтная мэта. І я гатовая бачыць у сваіх шэрагах рускіх, якія ў дасягненні гэтай мэты зробяцца мне паплечнікамі, а не будуць лямантаваць пра тое, што рускую культуру дыскрымінуюць.
Магчыма, у гэтым маё стаўленне да расіянаў, носьбітаў рускай культуры адрозніваецца ад стаўлення да патэнцыйных удзельнікаў фестывалю «Прадмова» з іншых краін. Але і мае адносіны з рускай культурай адрозніваюцца ад адносін з іншымі культурамі, і гэты факт я ігнараваць не хачу.
Напэўна, гэта і ёсць той недавер, пра які я пісала вышэй.
***
Мне здаецца, што я ўжо доўгі час павольна і неўсвядомлена намагаюся размежаваць унутры сябе беларускасць і рускасць, вылучыць з вакольнай няпэўнасці беларускасць як нешта самастойнае, і гэты тэкст — спроба апісаць гэты працэс. А можа, усе мае ўспаміны — падманлівыя, і я проста цяпер, у рэжыме рэальнага часу, выбудоўваю для сябе ўяўленне пра ўласную адрознасць ад расіянаў. Магчыма, гэта мая рэакцыя на вайну ва Украіне і жаданне адхіснуцца ад рускай культуры, зрабіцца іншай — і гэта, я лічу, таксама някепскае тлумачэнне. А можа, я проста шукаю апраўданне сваім такім дзіўным у сённяшнім свеце заняткам — перакладу кніг на беларускую, якія выйдуць накладам 500 асобнікаў, пісанню тэкстаў па-беларуску, якія амаль ніхто не прачытае. Калі надаць гэтым заняткам статус «місіі», не так шкада патраціць на іх сваё жыццё.
Відавочна адно: беларусізацыя — працэс, на які кожная і кожны з нас, усе мы можам паўплываць толькі апасродкавана. Рэсурсы на сур’ёзную працу ў галіне культуры, на змены ў школьнай праграме (ды і ў парадыгме ўвогуле) ёсць хіба што на дзяржаўным узроўні, у нас, асобных удзельніц і ўдзельнікаў працэсу, а таксама невялікіх каманд, арганізацый і аб’яднанняў, іх няма. І ўсё ж у цяперашняй сітуацыі крокі варта рабіць менавіта нам, кожнай і кожнаму з нас. А далей я веру ў ход гісторыі, якая ўсё расставіць на свае месцы.
Калі колькасць людзей, якім чамусьці спатрэбіцца гэтая дзіўная самастойная беларускасць, беларуская культура, акажацца дастаткова значнай, магчыма, яна неяк утрымаецца на паверхні і не патоне ў плыні часу.
Раней я не верыла ў гэта ўсур’ёз, але ў апошнія гады жыццё паказвае: здарыцца можа нават тое, чаго не чакаеш. Я не ведаю, пра якія (вялікія) лічбы вядзецца і якія незаўважныя для мяне чыннікі кшталтуюць наш ландшафт. Але не губляю надзеі, што з гэтым сваім тэкстам я — толькі голас, які дзякуючы збегу абставінаў аказаўся прыдатным для агучвання таго, што рвецца цяпер на паверхню.
Ганна Янкута, budzma.org
Фота на вокладцы: novychas.online
