Аляксей Гайдукевіч на budzma.by піша пра дачыненні каталіцкага касцёлу і беларускіх уладаў.
Упершыню за 26 гадоў у Беларусі адбываецца сапраўды істотны ціск камандна-адміністрацыйнага апарату на каталіцкі касцёл. Бадай, з апошняга, нешта падобнае адбывалася ў 2013-м, калі ксёндз Уладзіслаў Лазар 6 месяцаў сядзеў у СІЗА па абвінавачанні ў "перадачы грошай асобе, падазраванай у шпіянажы". Было і некалькі дэпартацый ксяндзоў польскага паходжання з Беларусі.
Але відавочна, што тыя падзеі не мелі сённяшніх розгаласу і рэзанансу ў грамадстве.
Варта адзначыць, што і некаторыя праваслаўныя святары і іерархі сутыкнуліся з супрацьдзеяннем з боку групы, якая кантралюе сілавыя ведамствы. Былі і затрыманні, і суткі, і не да канца зразумелая раптоўная змена мітрапаліта.
Але менавіта беларускія каталікі цяпер аказаліся ў становішчы, калі арцыбіскуп фактычна пазбаўлены грамадзянства Беларусі, не можа трапіць у краіну, касцёл выступае з заявай наконт неабходнасці спынення гвалту ў дачыненні да грамадзянаў, у тым ліку каталіцкіх святароў.
А біскуп Юры Касабуцкі, фактычна другая асоба ў беларускім касцёле, заявіў, што гатовы да рэпрэсій :
Ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне каталіцкая царква і ў мінулым стагоддзі вяла розную палітыку што да супрацьстаяння грамадстваў і народаў з уладамі. Не заўжды яна была кансалідаванай і адпавядала нейкай пэўнай агульнай пазіцыі Ватыкана да сацыялістычна-камуністычных рэжымаў.
Найбольш яскравымі і адрознымі прыкладамі з'яўляюцца польскі і венгерскі.
І хаця знайсці падабенства паміж падзеямі 30-гадовай даўніны ў Польшчы ці Венгрыі з сённяшнімі беларускімі не вельмі проста, пэўныя паралелі правесці можна. І неабходна.
Чытайце таксама: «Вайна з народам». Польшча 1980-х і Беларусь 2020-га
Таму варта ўспомніць якім чынам касцёлы ва Усходняй Еўропе ішлі да пераломных падзеяў 1989 г.
Бо ў Польшчы, насуперак распаўсюджаным меркаванням, касцёл пэўны час супрацоўнічаў з камуністамі, а ў Венгрыі – адкрыта ім супрацьстаяў. І таму страціў уплыў на грамадства. Што толькі падкрэслівае тэзу пра "ўнікальны шлях кожнай краіны".
Цяжкія часы для касцёла
У адрозненне ад сённяшніх іерархаў у Беларусі, польскія пасля Другой сусветнай вайны і прыходу да ўлады камуністаў з упэўненай антыклерыкальнай пазіцыяй заявілі пра свой нейтралітэт. Нягледзячы на стаўленне да камуністаў асобных святароў, касцёл афіцыйна намагаўся трымаць дыстанцыю ад трагічных і крывавых пасляваенных падзеяў у краіне.
У якой была разгорнутая сапраўдная партызанская вайна антыкамуністычнага падполля супраць савецкіх войскаў і іх польскіх хаўруснікаў.
Касцёл у Польшчы быў вымушаны заключыць пагадненне з кіраўніцтвам Польскай аб'яднанай рабочай партыі. З боку касцёла подпіс паставіў кардынал Вышыньскі.
Гэты крок дагэтуль выклікае дыскусіі ў польскім грамадстве і сярод гісторыкаў. А большасць каталіцкіх іерархаў уважае кардынала за мудрага кіраўніка, дзеянні якога дазволілі захаваць уплыў каталіцызму на палякаў і аўтаномію рэлігійных інстытутаў, пазбегнуць вялікіх рэпрэсій.
Хаця нельга лічыць, што да 80-х касцельныя ўлады і камуністы не мелі супярэчнасцяў на мяжы пераходу да сур'ёзнага супрацьстаяння.
Цалкам іншая сітуацыя была ў Венгрыі, дзе ў 1948 годзе арцыбіскуп Міндсэнці пасля працяглага канфлікту з кіраўніцтвам венгерскай компартыі быў асуджаны на турэмнае зняволенне, супраць іншых ярархаў пачаліся рэпрэсіі. Цягам некалькіх год у Венгрыі былі зачыненыя шмат манастыроў. Камуністы вінавацілі касцёл у супрацоўніцтве з падполлем, якое жадала "фашыстскага рэваншу ў краіне".
Пасля гэтых падзеяў ватыканскія дыпламаты пакінулі Венгрыю і разарвалі любыя стасункі.
У той перыяд дачыненні венгерскага касцёла з камуністамі вельмі нагадваюць сённяшнее супрацьстаянне беларускіх ярархаў і камандна-адміністратыўнаму апарату.
Падчас славутага венгерскага паўстання ў 1956-ым арцыбіскуп Міндсэнці і іншыя іерархі і святары былі вызваленыя з турмаў, касцёл падтрымаў антыкамуністычны супраціў. Таму пасля паразы венгерскіх патрыётаў шмат хто з рэлігійных дзеячаў быў вымушаны пакінуць краіну. А арцыбіскуп папрасіў палітычнага прытулку на тэрыторыі амбасады ЗША ў Будапешце.
Каб паменшыць уплыў на грамадства арцыбіскупа Міндсэнці і ягоных прыхільнікаў, венгерскія ўлады яшчэ напрыканцы 1940-х пайшлі на беспрэцэдэнтны крок: фактычна завербавалі некалькі касцельных іерархаў, якія стварылі падкантрольную кампартыі "Каталіцкую раду". Яна мела з часам стаць суб'ектам для перамоваў з Ватыканам і замены афіцыйных касцельных структураў. Дзякуючы дзеянням адпаведнікаў сённяшніх ціхароў большасць касцёлаў і манастыроў у Венгрыі хутка пераходзіла пад кантроль адкольнікаў з "Рады".
Ватыкан у залежнасці ад падзеяў некалькі разоў змяняў палітыку што да камуністычных уладаў і касцёла. Спачатку "пракамуністычных іерархаў" пазбаўлялі сану, але ў 1964 годзе пасля некалькіх скандалаў і паддыванных гульняў была дасягнутая дамова паміж Ватыканам і камуністычным Будапештам.
Фактычна, сярод венгерскіх каталікоў адбыўся сапраўдны раскол. У краіне дзейнічаў "афіцыйны пракамуністычны касцёл", які большасць іерархаў падтрымала альбо была вымушаная прызнаць неабходнасць супрацоўнічаць, і менш уплывовы "падпольны", які арганізаваў адзін з былых біскупаў пасля адбыцця пакарання. Яго падтрымлівалі таксама шматлікія суполкі венграў на эміграцыі.
У 1971 г. Міндсэнці пакінуў Венгрыю, але, у адрозненне ад сітуацыі з беларускім арцыбіскупам, афіцыйным уладам у Будапешце хапіла розуму прадэманстраваць добрую волю: прысуд пажыццёвага зняволення іерарха быў фармальна скасаваны.
А сітуацыю з венгерскім касцёлам пачалі лічыць унікальнай для камуністычных краінаў. Яна была адрознай ад польскай, дзе касцёл меў амаль аўтаномію, хаця і падпарадкоўваўся ўладам. А вось частка венгерскіх іерархаў выціснула арцыбіскупа з краіны, фактычна зладзіла пераварот і здолела яго легітымізаваць для Ватыкана, абапіраючыся на камуністычныя ўлады.
У часы народнага змагання
У 80-я, калі польскае грамадства адкрыта выступала супраць камуністычных уладаў, рэлігійныя дзеячы падтрымалі народ.
Касцёл намагаўся быць не толькі пасярэднікам паміж камуністамі і грамадскімі актывістамі, але і браў актыўны ўдзел у дзейнасці прафсаюза "Салідарнасць" і іншых антыкамуністычных рухах.
Падчас забароны прафсаюза ў 1982 годзе, у першыя гады ваеннага становішча ў Польшчы касцёлы па рашэнні ксяндзоў ператвараліся ў месцы сходаў актывістаў, сацыяльна-культурныя цэнтры апазіцыі.
У адным са шматлікіх лістоў да епіскапату ў 1983 г. кіраўнік польскага міністэрства па справах рэлігііадзначаў:
"Касцёлы ператварыліся ў месцы правядзення антыўрадавых маніфестацый, выкарыстоўваюцца не толькі для рэлігійных мэтаў".
Вайсковы рэжым не абмяжоўваўся лістамі. Шмат было арыштаў, фізічнага і псіхалагічнага ціску на святароў. А ў 1984 годзе быў выкрадзены і забіты польскімі ціхарамі ксёндз Папялушка, вядомы арганізатар супрацы касцёла з асяродкамі антыкамуністычнага супраціву.
Гэтая смерць выклікала чарговую хвалю пратэстаў і дала дадатковы імпульс пратэснаму руху ў краіне.
У Венгрыі, у адрозненне ад Польшчы, падзеі ў 80-я былі не настолькі крывавымі і трагічнымі. А праз падпарадкаванне камуністам большасці касцельных іерархаў венгерскі касцёл меў нашмат меншы ўплыў на грамадства, чым польскі.
Таму і не адыграў ролі ў імклівай і багатай на падзеі другой палове 80-х.
У 1989-м, калі камуністы былі адсунутыя ад улады ў Будапешце, касцельная вярхоўка Венгрыі была, здаецца, больш заклапочаная чарговым перадзелам маёмасці, якую дзяржава вяртала ва ўласнасць рэлігійных інстытутаў.
Праводзячы пэўныя паралелі з тымі падзеямі 30-гадовай даўніны, нельга не адзначыць унікальнасць сённяшняй беларускай сітуацыі.
Варта сказаць, што каталіцкі касцёл у сённяшняй Беларусі не мае такога вялікага ўплыву на грамадства, як, напрыклад, у Польшчы ў 80-я гады мінулага стагоддзя. Хутчэй у яго ўмоўная роля венгерскага касцёла.
Таму асабліва дзіўна адзначаць пазіцыю беларускіх іерархаў і святароў. Гэта адкрытая і канфліктная ў сваёй сутнасці ацэнка дзейнасці групы, якая кіруе сілавым апаратам у краіне.
Каталікі здзіўляюць сваёй прынцыповасцю і паслядоўнасцю нягледзячы на рэпрэсіі і не вельмі значную падтрымку з боку беларускага грамадства. Касцёл фактычна выступае адзіным духоўным фронтам.
Зыходзячы з логікі дзеянняў камандна-адміністрацыйнай сістэмы пераслед каталіцкіх святароў мае толькі нарастаць. Невядома, якую пазіцыю зойме ў такіх абставінах Ватыкан. Але ўжо цяпер міжнародныя інстытуты і прадстаўнікі адміністрацыі прэзідэнта ЗША неаднаразова засяроджвалі ўвагу на пагаршэнне сітуацыі з рэлігійнымі свабодамі ў Беларусі:
Belarusian authorities continue to deny Archbishop Kondrusiewicz's re-entry on the false premise that faith leaders should not publicly challenge injustices. This is an affront to religious freedom.
— Secretary Pompeo (@SecPompeo)
Аляксей Гайдукевіч, budzma.by
