Гісторык і архівіст Наталля Гардзіенка ў інтэрв’ю на Budzma.org распавядае пра сённяшнія рызыкі для беларускай гістарычнай навукі, актуальнасць эмігранцкай мемуарыстыкі ды выдавецкія планы Беларускага інстытута навукі і мастацтва.

Наталля Гардзіенка. Вільня, 2023 г.

— Як бы вы ацанілі сітуацыю з вашай галіной навукі, сітуацыю з даследчыкамі, якія пакінулі Беларусь? Што з гэтым у самой Беларусі?

— Я не магу казаць за тых, хто застаецца, не магу сказаць, што вельмі добра ўжо цяпер ведаю сітуацыю... Канечне, сама практыка выцяснення навукоўцаў, гісторыкаў у першую чаргу, не ў 2020 годзе пачалася. Яна мае гісторыю, напэўна, ад пачатку 2000-х. Калі сталі звальняць людзей з Інстытута гісторыі, а потым быў яшчэ і Гродзенскі ўніверсітэт, калі стала зразумела, што ёсць тэмы «правільныя і няправільныя», на якія пісаць нельга, ці не выгадна, немагчыма абараніцца. Так што гэта ўжо даволі працяглы працэс.

Тое, што стала адбывацца пасля 2020 года, ішло не з нуля, і таму ўжо былі пэўныя механізмы для ўладкавання саміх навукоўцаў па-за межамі Беларусі. Былі структуры, якія маглі дапамагчы недзе ўладкавацца, асабліва ў Польшчы. Існавалі напрацаваныя кантакты. Безумоўна, гэта не быў безбалючы працэс, бо гісторыкі, асабліва калі гэта спецыялісты ў галіне гісторыі Беларусі, патрэбныя найперш у самой Беларусі. У значна меншай ступені яны цікавыя па-за яе межамі. Таму для самога навукоўца заўсёды праблема, як упісацца са сваімі тэмамі, са сваімі ведамі ў іншы кантэкст. І тэматычна, і арганізацыйна, бо розныя методыкі могуць быць, розныя падыходы да разгляду тых самых пытанняў у заходніх калегаў, і не заўсёды ты са сваімі поглядамі можаш упісвацца ў іх карціну свету.

Безумоўна, для беларускай навукі, якая застаецца ў Беларусі, гэта трагедыя, калі людзі сыходзяць і з’язджаюць. Яны з’язджаюць са сваімі тэмамі, напрацоўкамі, і замяніць спецыяліста фактычна немагчыма. Так, дэкларуецца, што набяруць магістрантаў ці выпускнікоў ВНУ, але, каб ён стаў спецыялістам, трэба, каб прайшлі дзесяцігоддзі і было каму яго навучыць.

А ў цяперашняй сітуацыі і вучыць бывае няма каму, і зноў жа застаецца і нават пашыраецца абмежаванасць у выбары тэмаў, «прахадныя і непрахадныя». Узмацніліся і знешнія ўплывы, расійскія. Багата расійскіх інстытуцый зацікаўленых у тым, які змест будзе ў беларускіх падручніках і беларускіх даследаваннях. Гэта таксама важна, і гэтаму, на жаль, няма каму асабліва супрацьстаяць, а мо пакуль і немагчыма супрацьстаяць. І тыя навукоўцы, якія намагаюцца заставацца ў Беларусі, яны ўсё роўна часта апынаюцца ў сітуацыі эміграцыі, толькі ўнутранай. Або ты ўдзельнічаеш у тым, што табе навязваюць, або ты намагаешся ад гэтага нейкім чынам адмежавацца і займацца пытаннямі, якія не будуць выклікаць адназначна негатыўнай рэакцыі кіраўніцтва.

Наталля Гардзіенка ў часе Кангрэсу даследчыкаў Беларусі ў Гданьску. 2023 г.

— Атрымоўваецца, мы будзем мець фактычна дзве беларускія гістарычныя навукі?

— Так. Будзе тая навука, што інстытуцыянаваная і развіваецца ў замежжы, і тая, што ў Беларусі. І чым далей, тым менш будзе паразуменняў. Тут нават не пра кантакты ідзе, бо кантакты можна падтрымліваць. І сёння яшчэ можна ладзіць канферэнцыі, у якіх будуць удзельнічаць і беларусы з Беларусі, і навукоўцы з эміграцыі. Але існаванне ў розных сусветах накладвае адбітак і на тое, як працуецца, і якім чынам успрымаецца тая ці іншая з’ява, розныя фокусы, іншыя аспекты. І пераадольваць потым гэтую падзеленасць, гэтую аўтаномнасць у існаванні дзвюх гістарычных навук можа быць складана. Залежыць ад таго, наколькі доўга будзе цягнуцца гэткая сітуацыя.

— А па-за Беларуссю беларускія навукоўцы неяк супольна ўзаемадзейнічаюць?

— Можа быць, гэта маё як наваспечанай эмігранткі адчуванне, але мне здаецца, што сапраўды імкненне падтрымаць сваіх у асяроддзі навукоўцаў на эміграцыі даволі моцнае. Ідэя аб’яднацца, ідэя дапамагчы ўладкавацца... Ужо ў 2021 годзе людзі сталі актыўна дзяліцца інфармацыяй пра стажыроўкі, гранты, стыпендыі, куды можна паехаць. І на сёння гэта ўжо звычайная практыка — падказваць, куды звярнуцца, каб атрымаць нейкія стыпендыі для даследчыцкай працы і гэтак далей.

Наталля Гардзіенка і Алена Глагоўская на Першым Кангрэсе беларускай культуры ў эміграцыі. Варшава, верасень 2023 г.

Таксама ёсць ініцыятыва па стварэнні Беларускага інстытута публічнай гісторыі як інстытуцыі, якая аб’яднае беларускіх гісторыкаў у замежжы, і каб дапамагаць адно аднаму, і каб ладзіць канферэнцыі, распрацоўваць супольныя праекты, ствараць магчымасці застацца ў навуцы.

Для гісторыкаў гэта вельмі актуальная рэч — не змяняць сферу дзейнасці, а заставацца ў сваёй тэме, у сваёй спецыяльнасці. Таксама важнае і фармуляванне супольнай візіі таго, што адбываецца ў навуцы ў Беларусі і агучваецца з таго боку і ў дачыненні да падручнікаў, і ў сэнсе бачання беларускай гісторыі агулам. Гэта ўсё можа быць аб’яднаўчай ідэяй для гісторыкаў-прафесіяналаў.

Спадзяюся, што Беларускі інстытут публічнай гісторыі стане такой аб’яднаўчай інстытуцыяй. Яго можна параўноўваць з Беларускім інстытутам навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку, які быў створаны ў 1951 годзе і меў на мэце аб’яднаць тых інтэлектуалаў, якія апынуліся на Захадзе, даваць магчымасці для публікацый, правядзення даследаванняў і стварэння магчымасцяў для публічнай дзейнасці — лекцыі, канферэнцыі і г. д. Для людзей навукі і мастацтва гэта вельмі важна. І гэта рабілася цягам дзесяцігоддзяў.

— Дарэчы, якія планы наконт далейшага выдання спадчыны беларускай эміграцыі? Можа быць, распавядзіце.

— У Беларускім інстытуце навукі і мастацтва мы займаемся спадчынай эміграцыі цягам апошніх дзесяцігоддзяў: і выданнем, і прыцягненнем увагі да яе, як і да гісторыі эміграцыі, яе дзеячаў. У новай сітуацыі маем яшчэ больш заданняў, бо шмат з таго, што пісалася і было зроблена беларускімі паваеннымі эмігрантамі, зноў набывае актуальнасць, і хочацца гэта цяперашнім эмігрантам паказваць.

Так, у мінулым годзе выйшлі выбраныя працы айца Льва Гарошкі, успаміны Міхася Кавыля.

 Вокладка кнігі «Айцец Леў Гарошка. Выбранае»

Вокладка кнігі «Міхась Кавыль. Выбранае»

Шмат хто з эмігрантаў прайшлі праз турмы і пакінулі пра гэта сведчанні, тады, калі яшчэ ў Беларусі не гаварылася пра рэпрэсіі. І ўспаміны Міхася Кавыля або выдадзеныя раней Яўхіма Кіпеля — вельмі сугучныя таму, што расказваюць сённяшнія палітзняволеныя. Гэта таксама з серыі ўрокаў, якія трэба вывучыць, каб яны не паўтараліся.

Трэба ведаць, праз што праходзілі людзі больш як паўстагоддзя таму ў вельмі падобных умовах і як гэта для іх заканчвалася. Гэта яшчэ адзін стымул, каб выдаваць сёння спадчыну беларускіх эмігрантаў.

Вось толькі з друкарні выйшаў нарэшце наш вельмі працяглы па часе падрыхтоўкі праект — альбом-даведнік па беларускіх пахаваннях у свеце, дзе прадстаўленыя звесткі пра беларускія магілы ў Аўстраліі, ЗША, Вялікабрытаніі і іншых краінах. У ім таксама інфармацыя пра людзей, якія былі пахаваныя. Вялікі альбом-даведнік больш як на 500 каляровых старонак. Між іншага, гэта яшчэ адзін цікавы аспект беларускага жыцця на эміграцыі, які і ранейшыя беларусы не адразу ўсвядомілі, бо збіраліся вяртацца ў Беларусь. Калі зразумелі, што эміграцыя зацягваецца надоўга, сталі з’яўляцца думкі, што варта быць пахаваным сярод сваіх. Так у розных краінах былі заснаваныя беларускія могільнікі, якія таксама шмат могуць расказаць пра беларусаў і беларускую эміграцыю праз тое, як там рабіліся надпісы, якая сімволіка выкарыстоўвалася. Пра ўсё гэта можна даведацца з нашай «Кнігі могілак».

Вокладка даведніка «Кніга могілак. Беларускія пахаванні ў свеце»

У працяг «Кнігі могілак» плануецца выдаць яшчэ кнігу некралогаў, якія публікаваліся на старонках эміграцыйных перыёдыкаў «Бацькаўшчына» і «Беларус», гэтых цэнтральных беларускіх газет на эміграцыі. У ёй будуць гісторыі жыцця і водгукі на жыццё розных беларускіх дзеячаў. Гэта вельмі цікавы пласт уяўленняў пра сваіх і чужых, пра герояў і антыгерояў.

Надалей мы будзем публікаваць кнігі, прысвечаныя асобным дзеячам беларускай эміграцыі. Плануецца выданне, прысвечанае гісторыку, журналісту, грамадскаму дзеячу Янку Запрудніку, які адышоў у 2022 годзе. Тут будзе сабранае найбольш важнае з яго навуковых і творчых працаў.

Янка Запруднік. Здымак С. Трыгубовіча

Будзе кніга, прысвечаная першаму паваеннаму прэзідэнту БНР Міколу Абрамчыку. Выйдзе зборнік, прысвечаны сям’і Станіслава Станкевіча, якраз доўгачасовага рэдактара і газеты «Бацькаўшчына», і потым газеты «Беларус», якая стала другой значнай газетай для беларускай эміграцыі, што выдавалася ад пачатку 1950-х і да фактычна 2010-х гадоў, а цяпер перайшла ў электронны фармат і адраджаецца як інфармацыйны рэсурс.

Будзем выдаваць спадчыну і іншых дзеячаў-эмігрантаў. Спадзяюся, выйдуць у кніжным фармаце ўспаміны Адама Варлыгі (Язэпа Гладкага). Ён быў удзельнікам Першага Усебеларускага кангрэсу, потым жыў у Савецкай Беларусі, яго брат быў рэпрэсаваны. Пасля вайны дзеяч апынуўся ў Нямеччыне, потым у ЗША. Язэп Гладкі быў педагогам па адукацыі, займаўся выданнем падручнікавай літаратуры для беларускіх дзетак на эміграцыі і пакінуў надзвычай цікавыя ўспаміны.

Плануем перавыдаць успаміны Леаніда Галяка, яшчэ аднаго цікавага дзеяча беларускай эміграцыі. Ён жыў у Вільні да вайны, быў звязаны з беларускім студэнцкім асяроддзем. У ваенны і паваенны час быў у беларускім руху. Пакінуў вельмі цікавыя ўспаміны, на жаль, незавершаныя. Яны выходзілі на эміграцыі пасля ягонай смерці амаль чатыры дзесяцігоддзі таму і маюць шмат актуальнага для сённяшняй сітуацыі. Хацелі б выдаць іх з добрымі каментарамі.
Успаміны і Адама Варлыгі, і Леаніда Галяка выйдуць у той самай серыі «Спадчына: агледзіны», што і кнігі айца Льва Гарошкі, Міхася Кавыля і яшчэ з дзясятак выданняў, якія пабачылі свет цягам апошніх шасці гадоў.

Будзе запачаткаваная і новая кніжная серыя «Спадчына БНР». Яна пачнецца зборнікам прац па гісторыі беларускага нацыянальнага руху актыўнага дзеяча паваеннай БНР Антона Адамовіча. Потым у гэтай жа серыі плануюцца зборнікі дакументальнай і творчай спадчыны дзеячаў яшчэ даваеннай БНР: Кастуся Езавітава, Пётры Крачэўскага, Васіля Захаркі. Зборнік Кастуся Езавітава, укладзены разам з гісторыкам Юрыем Грыбоўскім, будзе наогул першым выданнем спадчыны гэтага дзеяча.

Усё згаданае — гэта тое, што сёння немагчыма выдаць у Беларусі. Як бачыце, Беларускі інстытут навукі і мастацтва працягвае тую дзейнасць, якую ажыццяўляў ад 50-х гадоў ХХ стагоддзя, калі друкавалася тое, што немагчыма было надрукаваць у самой Беларусі.

Ну і, безумоўна, мы працягваем выдаваць наш альманах «Запісы Беларускага інстытута навукі і мастацтва» — на сёння адзінае выданне, прысвечанае гісторыі і сучаснасці беларускай эміграцыі. У апошнім нумары, які таксама толькі нядаўна пабачыў свет, частка тэкстаў прысвечаная беларускаму студэнцтву на Захадзе, гісторыі прысутнасці беларусаў у розных навучальных установах у розныя часы. Але па-за гэтым мы традыцыйна публікуем і шмат іншых тэкстаў, звязаных з дзеячамі, архівамі, выданнямі, падзеямі, гісторыяй беларускай эміграцыі. Мы імкнемся, каб наш альманах быў сталай пляцоўкай, дзе маглі б публікавацца тыя гісторыкі, даследчыкі, якія апынуліся цяпер у вымушанай эміграцыі.

Альманах «Запісы БІНіМ»

У наступным нумары асноўнай тэмай будуць сучасныя беларускія асяродкі ў замежжы. Нам захацелася паказаць, чым жывуць беларускія суполкі пасля 2020 года. У перспектыве плануем зрабіць нумар, прысвечаны беларускім перыёдыкам у замежжы. Разам з тым мы працягнем публікаваць і разнастайныя матэрыялы па гісторыі беларускай прысутнасці ў замежжы.
Планаў багата. Галоўнае, каб былі сілы для іх ажыццяўлення.

Рыгор Сапежынскі, budzma.org

Чытайце яшчэ:

Беларускі дзень у Кангрэсе ЗША і бел-чырвона-белы сцяг на ўрадавых будынках. Як жылі і пра што марылі беларускія паваенныя эмігранты 

Беларуская Атлантыда. Гісторык Наталля Гардзіенка пра культурную спадчыну паваеннай эміграцыі 

«У лічаныя дні вырашыць, скласціся і паехаць». Параўноўваем паваенную і сённяшнюю эміграцыі разам з гісторыкам Наталляй Гардзіенка