Хацеў я напісаць што-небудзь пазітыўнае, светлае пра тое, што нас аб’ядноўвае, але думка кожнага разу вярталася на найбліжэйшае ад мяне скрыжаванне, дзе стыхійны вулічны гандаль і дзе прадаюцца штучныя пластмасавыя кветкі звыш’яркіх псіхадэлічных колераў — лімонавых, ружовых, шкарлатовых і фіялетавых. Гэта хіт сезона, яны ў вялікай колькасці з’яўляюцца ўвесну напярэдадні Вялікадня і прадаюцца да Радаўніцы, а потым знікаюць. Упадабаць такое можна хіба пад уздзеяннем спайсаў, але людзі купляюць.
Нават на маім скрыжаванні, дзе заўсёды актыўны рух, мірганне святлафораў і каляровы натоўп, гэтыя памінальныя кветкі выглядаюць як нейкае скандальнае непаразуменне на фоне веснавога акварэльнага наваколля. Тым больш дзіка і пошла будуць яны выглядаць на могілках, канцавым пункце свайго прызначэння. Кожны ведае, што могілкі — гэта месца смутку і спакою, аднак флюарэсцэнтная псіхадэліка з году ў год жвава прадаецца і купляецца, і з кожным годам кветак болей і болей, а барвы іхныя ўсё ярчэйшыя — хімія не стаіць на месцы.
Мне нецікава ведаць, у якім Кітаі яны вырабляюцца і хто іх сюды імпартуе. Я ведаю, што далей на захад іх ужо ніхто не купляе, і думаю, што гэта вельмі яркі (ва ўсіх сэнсах) прыклад нашага паступовага ўцягвання ў так званую Еўразію. У першую чаргу можна заўважыць вонкавыя прыкметы зменаў, яны навідавоку. Мы бачым агрэсіўны кіч, але за вонкавымі праявамі хаваюцца змены глыбейшыя. Мяняецца жалобны канон, а разам з ім — сама традыцыя ўшанавання продкаў, яе сакральная прастора. У памінальныя дні месцы спачыну памерлых сталі нагадваць дыскатэку з буфетам.
Такія думкі ўзнікаюць, калі я гляджу на гістарычны Верхні горад ў Мінску, дахі якога цяпер спрэс пафарбаваныя ў дзікі травяністы колер, абсалютна неўласцівы тутэйшай традыцыі. Да зялёных дахаў прыляпілі залатую цыбуліну, грохнулі малы гасцінны двор і панарабілі пацёмкінскіх лесвіц з вытачанымі слупкамі. Цяпер гістарычны цэнтр Мінска выглядае як расійскі губернскі горад канца ХІХ стагоддзя. І бяда не толькі ў тым, што ацалелыя будынкі нішчацца і замяняюцца безгустоўнымі падробкамі, але перадусім у тым, што праз гэты навадзел падрабляецца сама нашая гісторыя.
Пабачыўшы гэтую псеўдагістарычную фантазію, якая ў нас чамусьці называецца «рэканструкцыяй» чалавек неабазнаны паверыць і чарговы раз пераканаецца, што розніцы паміж Беларуссю і Расіяй практычна няма, прынамсі вонкавай. Так бы мовіць, агульныя карані. Такое ўражанне ўзнікае ў Віцебску, і нават у каралеўскай Гародні. Пілуюцца дрэвы, утвараюцца велізарныя пляцоўкі, шмат адкрытай прасторы, на дахах яркая металадахоўка, плітка, слупкі, ліхтарыкі. Па ўсёй краіне ўсталёўваецца эстэтыка адноўленага Арбату, праекта, правальнага на думку саміх расійцаў.
Цяперашняя Беларусь — краіна культурных парадоксаў. Беларуская культура, тая, што выспявала стагоддзямі, грунтуючыся на гістарычным досведзе, інтэграванасці ў еўрапейскую культурную прастору, шматэтнічнасці і поліканфесійнасці сваіх носьбітаў, якая, урэшце, ёсць арганічным працягам нашага менталітэту, мае статус хутчэй альтэрнатыўнай, чым афіцыйнай. У падмурак дзяржаўнай ідэалогіі закладаюцца паасобныя яе фрагменты, але культура не функцыянуе фрагментарна. Тут усе «за Беларусь», але большасць не ведае і не надта хоча ведаць базавых складнікаў беларускай культуры — мовы, гісторыі, літаратуры, а іх месца займаюць фрагменты культуры расійскай, штучнымі кветкамі прарастаючы ў паўсядзённасць.
Тым не менш, тая самая большасць лічыць сябе беларусамі, а значыць, бярэ і будзе браць непасрэдны ўдзел у фармаванні найноўшай беларускай культуры. У выніку нашая культура дэфармуецца, мімікруе, разлазіцца ва ўсе бакі, страчвае стыль і адметнасць. Працуючы на аб’яднанне, мы пачынаем шукаць нейкія аб’яднальныя сімвалы, выдумваць новыя міфы, расшыфроўваць коды, інтрыгаваць і заахвочваць. Усё гэта слушна, але апроч гэтага мы павінныя ведаць межы, дзе заканчваецца нашае і пачынаецца чужое. Стрымальны фактар гэтак жа патрэбны, як фактар стваральны, любая культура не толькі развіваецца, інтэгруецца і сінтэзуе, але таксама самазахоўваецца.
Спецыяльна агаваруся, бо гэта важна, што я не маю на ўвазе пошук здраднікаў, чыстку шэрагаў, цкаванне сваіх — гэта мы, на вялікі сорам, умеем рабіць выдатна. Я не заклікаю сілком перавучваць тых, хто не гаворыць і ніколі не загаворыць па-беларуску, сярод гэтых людзей багата патрыётаў. Шматмоўе, на маю думку, — адзін з традыцыйных элементаў нашай культуры. Я не кажу пра тых, хто недавучыўся, не чытаў, не ведае. Недавучыліся мы, па вялікім рахунку, усе. Я кажу пра з’явы, тэндэнцыі, канцэпты. Ім мы мусім даваць прынцыповую ацэнку, аддзяляючы сваё ад чужога. Бо калі не вызначаны край, то як ідэнтыфікаваць змесціва? Дзе тая мяжа, да якой яшчэ “мы”, а за якой нас, як той казаў, ужо няма?
Мы канечне застанемся, нават пры найгоршых раскладах, але гэта ўжо будзем не мы. А вось культура нашая можа знікнуць. Яна мімікруе да такой ступені, што стане рэгіянальным варыянтам культуры расійскай. З усімі “выцякаючымі”. Я насамрэч веру ў жыццяздольнасць і эфектыўнасць беларускай культурнай мадэлі, я ведаю, што мы толькі пачынаем выкарыстоўваць яе патэнцыял, але свет навокал змяніўся, і тое, што раней здавалася песімістычнай антыўтопіяй, сёння ўсё больш нагадвае жорсткі рэалізм. Антыўкраінская істэрыя ўжо мяняе светапогляд маіх суайчыннікаў, “тожэбеларусаў” якія так і не далучыліся напоўніцу да беларускай культуры.
Калі чыста тэарэтычна дапусціць тое, што нашая культура распусціцца ў “рускім моры” і сканае (але гэтага не будзе!), і паспрабаваць уявіць яе метафізічную магілу, то на ёй хутчэй за ўсё будуць ляжаць тыя самыя пластмасавыя кветкі, іхныя флюарэсцэнтныя пялёсткі будзе варушыць цёплы майскі вецер, а здалёк будзе даносіцца крымінальны шансон.
Міхал Анемпадыстаў для budzma.org
