Цэгла — прадукт, марфалагічна блізкі да керамікі — да жбаноў, гарлачоў і місаў. На прафесійнай мове чырвоная, абпаленая ў печы цэгла так і называецца — керамічная. У прынцыпе, цэгла — гэта таксама кераміка, толькі наадварот — не полая, а суцэльная, не рэч у сабе, а элемент у шэрагу, нездарма слова “цэгла” ўжываецца часцей за слова “цагліна”, якое да таго ж утварае зграбны множны лік толькі разам з лічэбнікам альбо прыметнікам.
Цагліна добра кладзецца ў руку — зручна і важка. Але каб сталася так, мусілі прайсці тысячагоддзі. Цагліна, вядомая ўжо ў старажытным Егіпце і Месапатаміі, усе наступныя стагоддзі мянялася ў прапорцыях, гуляла ў памерах, ажно пакуль у XVI стагоддзі не дастасавалася да памераў далоні. Яе стала можна браць адной рукой, другая рука майстры вызвалілася для кельмы, і праца муляра зрабілася больш эфектыўнай.
Ці не з тых самых часоў апроч будаўнічай функцыі цагліна зрабілася зброяй рабаўнікоў і завугольных забойцаў, атрыбутам брутальнай гвалтоўнай смерці, як у класічнай пагрозлівай фразе пра выпадковае падзенне цагліны на галаву патэнцыйнай ахвяры. Цяпер так ужо не пагражаюць — ёсць безліч спосабаў больш эфектыўных, а вось выраз “морда просіт кірпіча” ўсё яшчэ ва ўжытку, і гэта нядзіўна, бо тупой агрэсіі на постсавецкай прасторы хапае, а лепшую матывацыю нематываванага цяжка прыдумаць.
Цэгла, аднак, — перадусім будаўнічы матэрыял. На Беларусі пачатак мураванага дойлідства прыпадае на ХІ стагоддзе. Першыя беларускія храмы будаваліся па візантыйскай тэхналогіі з плінфы — тонкай і шырокай візантыйскай цэглы, якая клалася на тоўсты слой вапнянай рошчвы. Цэгла патрабуе парадку. На лаціне такі парадак называецца “opus”, па беларуску — “муроўка“. Муроўка вызначае геаметрычны малюнак гатовай цаглянай сцяны, а таксама прапорцыі паміж таўшчынёй шэрагаў цэглы і таўшчынёй рошчвы.
У розныя часы ў розных землях існавалі свае “фірмовыя” муроўкі. Яны пазычваліся альбо ўзнікалі на месцы і звычайна заставаліся нязменнымі працяглы перыяд. Сцены першых беларускіх храмаў выводзіліся муроўкай “са схаваным радком”, калі адзін радок плінфы паглыбляўся адносна пярэдняга краю, а паглыбленне запаўнялася рошчвай. Да таго ж шэрагі плінфы чаргаваліся з радамі абчасаных каменных блокаў. Гэты старажытны прыём муроўкі называецца opus mixtum, разам з плінфай ён прыйшоў да нас з Візантыі.
Так клаліся сцены кіеўскай Сафіі, так былі пабудаваныя Сафія полацкая, віцебская Благавешчанская царква і іншыя страчаныя помнікі полацкай школы дойлідства. Вонкавыя сцены не затынкоўваліся, і першапачаткова нашыя храмы былі цагляна-чырвонымі ў гарызантальныя паскі рознай шырыні і розных адценняў шэрага. Тонкія светлыя ружова-шэрыя паскі ўтвараліся слаямі вапнянай рошчвы цамянкі, шырэйшую светлую паску ўтвараў “схаваны шэраг”, і яшчэ больш шырокія паскі колеру камянёў утваралі рады каменных блокаў.
Гарадзенскія дойліды таксама выкарыстоўвалі плінфу на тоўстай рошчве, але муравалі па-іншаму, спосабам так званай “раўнарадавай муроўкі”, калі плінфа кладзецца радок за радком, без аптычных збівак. Так у ХІІ стагоддзі мураваліся сцены Барысаглебскай (Каложскай) царквы, Прачысценскай і Ніжняй цэркваў, Княжага церама. Як і палачане, гарадзенцы не тынкавалі сцены, тым самым надаючы цаглянай паверхні дэкаратыўную функцыю. У якасці акцэнтаў гарадзенцы выкарыстоўвалі шліфаваныя камяні, звычайна кантрастныя адносна колеру цэглы, а таксама каляровыя маёлікавыя пліткі.
У той самы час, у пачатку ХІІ стагоддзя, на галіцка-валынскіх землях пачынае выкарыстоўвацца новы будаўнічы матэрыял — белы вапняк. Раней белы камень пачаў выкарыстоўвацца ў суседняй Малапольшчы, а на паўстагодзя пазней — на ўсходзе, у землях Уладзіміра-Суздальскіх. Там, нягледзячы на высокі сабекошт, белакаменнае дойлідства прыжылося і развілася ў самастойны стыль. Спадкаемца Суздаля Масква пераняла традыцыю і будавала з белага каменю да сярэдзіны ХV стагоддзя. Белакаменнае дойлідства сталася сімвалам расейскай дзяржаўнасці: Масква дагэтуль кліча сябе “белакаменнай“.
Мне падабаецца старажытная суздальская архітэктура, але да нашай традыцыі яна дачынення не мае. Мы шанавалі цэглу, дрэва і камяні. Цэгла як замена візантыйскай плінфе з’явілася ў нас у ХІІІ стагоддзі. Камянецкая вежа — найстарэйшы аб’ект, з такой цэглы пабудаваны. Вежа цалкам цагляная, без камянёў, муроўка “балтыйская“. Сама вежа ніколі не была белай, так яе называюць праз блытаніну з горадам Белавежа, які стаіць у польскай частцы пушчы і ад якога пушча атрымала сваё найменне. Белымі былі толькі атынкаваныя нішы і праёмы гатычных вокнаў верхняга яруса вежы.
Я не маю інфармацыі адносна таго, ці ўжывалася спалучэнне цэглы і белых тынкаваных элементаў у іншых абарончых вежах і замках ХІІІ—ХV стагоддзяў, але ад пачатку ХVI стагоддзя гэты прыём робіцца візітнай карткай нашага дойлідства: Мірскі замак, “праваслаўная готыка” Сынкавічаў, Супрасля, Маламажэйкава. Барока “затынкавала“ цагляныя фасады: цэгла зусім не адпавядала гэтаму стылю, архітэктура якога мусіла быць перадусім пластычнай. Не пасавала цэгла і да класіцызму з яго арыентацыяй на антычнае мастацтва.
Рэабілітацыя цэглы як самакаштоўнага аздобнага матэрыяла адбылася ў другой палове ХІХ стагоддзя на хвалі рамантызму, зацікаўлення гістарычнымі стылямі і іх сінтэзам, пошукамі стыляў нацыянальных. Капіталізм і русіфікацыя разбурылі манаполію старых элітаў і прынеслі новыя эстэтычныя ўпадабанні. Стыляў стала шмат. Стыль стала можна абіраць у адпаведнасці з функцыянальным прызначэннем будынка, уласнымі густамі, традыцыяй, модай, сацыяльным становішчам і культурнай самаідэнтыфікацыяй.
Праявы тутэйшага/літвінскага/польскага, ці як хочаце яго назавіце, патрыятызму пачалі ўвасабляцца ў архітэктуры, перадусім сакральнай. Мецэнаты з мясцовых элітаў фундавалі касцёлы, аддаючы перавагу неагатычнаму ці нават неараманскаму стылю з іх паважлівым стаўленнем да цэглы і каменю. Маскоўскія ўлады ў сваю чаргу перабудоўвалі на рускі стыль нашы старыя бажніцы і ўзводзілі новыя. Канфлікт культураў увасобіўся ў спаборніцтве стыляў.
Найбліжэйшы таму прыклад — неараманскі цагляны касцёл святых Сымона і Алены, фундаваны патрыётам Вайніловічам, і рэнесансная царква Святога Духа колішняга кляштара базыльянаў, перабудаваная ўладамі ў псеўдарускім стылі. Для аб’ектыўнасці трэба дадаць, што цэгла як будаўнічы і аздобны матэрыял зноў зрабілася папулярнай не толькі з патрыятычных меркаванняў, але і таму, што была, як цяпер кажуць, “у трэндзе“, асабліва на заходніх землях імперыі, не кажучы ўжо пра астатнюю Еўропу.
Цэглу шырока выкарыстоўваў і фінскі “нацыянальны рамантызм”, і інспіраваны ім расейскі “паўночны мадэрн”, з цэглай эксперыментавалі стваральнікі “псеўдарускага стылю”. З прычыны эканамічнай мэтазгоднасці нетынкаваная цэгла шырока выкарыстоўвалася пры будаўніцтве даходных дамоў і ў прамысловай архітэктуры. У міжваенны час цэгла сталася неад’емнай рысай заходнебеларускага горада і мястэчка. І хаця гістарычна нашым асноўным будаўнічым матэрыялам заўсёды было дрэва, цэгла таксама “нашая”.
Мне падабаюцца цагляныя паверхні. Перадусім сваёй упарадкаванай разнастайнасцю, калі кожная цагліна розніца адценнем, але разам яны ствараюць адно цэлае. Мне падабаецца насычаны колер цэглы — ад жоўтага да чырвонага і чорна-брунатнага. Мне падабаецца, як цэгла спалучаецца з нефарбаваным дрэвам, гладкай паверхняй тынкоўкі, металам і шклом, як выглядае ўзімку, цеплячы чырванню заснежаны краявід. І дакранацца да цэглы я люблю — яна памятае гліну, з якой была зробленая.
А вось тая апантанасць, з якой у нас гэтую цэглу паўсюдна зафарбоўваюць, мне не падабаецца. Найчасцей цагляныя сцены зафарбоўваюць у брудна-ружовы, відаць, маючы на ўвазе колер цэглы натуральнай. Карані такой эстэтыкі хаваюцца ў савецкіх вайсковых частках, дзе бетон фарбаваўся пад мармур, тынк — пад дрэва, камень — пад фарбу, а трава — пад траву зялёную. Цагляная ж сцяна, наадварот, — рэч шчырая, яна не хавае ні тое з чаго, ні тое, як зробленая: фармаваныя і апаленыя ў пячы кавалкі гліны, складзеныя ў адмысловым парадку і змацаваныя рошчвай.
Міхал Анемпадыстаў
