Самая незразумелая рэч, якую толькі змог вынайсці чалавек, – гэта конкурс кіно. Толькі ўявіце сабе: збіраецца ў адным месцы групка вядомых экспертаў з пэўным досведам і абавязковай пячаткай інтэлектуальнасці на тварах, глядзіць стос стужак, разгублена чухае патыліцу – і абірае пераможцу. Як, чаму, якім чынам? Адказу няма, прымайце гатовы вынік.
Кадр з фільма «Перазімаваць»
Гэта відавочна жарт – з такой сусветнай «несправядлівасцю» кінематаграфістам даводзіцца сутыкацца ўсё жыццё. Выдаткі прафесіі, што ж зробіш. Іншая рэч, калі невядомыя людзі па вядомых толькі ім крытэрах вызначаюць, якім стужкам можна дазволіць трапіць на вялікі экран, а якім не. І вось гэта ўжо дакладна не жартачкі. Гэта сапраўдная цэнзура. Менавіта такая культурная катастрофа і адбылася на сёлетнім фестывалі “Лістапад”, у яго, бадай, галоўнай секцыі – на конкурсе Нацыянальнага кіно.
Ананімная камісія Мінкульта, якую ўзначальвала (ужо былая) першая намесніца міністра Ірына Дрыга, выбрала з васьмідзесяці сямі стужак дваццаць, якія трэба паказаць на фестывалі. І пакуль незалежная прэса незадаволена бухцела, рэжысёры, якія трапілі ў конкурс, вырашылі адмаўчацца. Як кажуць у гэтых абставінах, “вы самі ўсё разумееце”. Здавалася, злачынства сыдзе чыноўнікам з рук, але раптоўна здарылася неверагоднае – рэжысёрка дакументальнага кіно Ева-Кацярына Махава з сааўтарам Дзянісам Пуцікавым знялі з конкурсу сваю стужку «Перазімаваць».
«Мы за свабоду ад цэнзуры Мінкульта і не жадаем удзельнічаць у конкурсе, дзе пагрэбавалі правамі і свабодай творчасці <…> Мы стварылі з Дзянісам фільм без якой-небудзь падтрымкі на ўсіх этапах. Без якой-небудзь аглядкі на што-небудзь. Мастацтва дзеля мастацтва», – напісала ў сваёй сацсетцы аўтарка.
Іх учынак падтрымала іншая каманда кінематаграфістаў – Кірыл Галіцкі і Святлана Казлоўская таксама адмовіліся ад удзелу ў «Лістападзе». «Мы не змагаемся з фестывалем. Мы выкарыстоўваем яго як пляцоўку для выказвання. У кінематаграфістаў не так шмат спосабаў выказаць сваё меркаванне, застаючыся ў прафесійным полі. Мы можам выказвацца сваімі працамі – паказам або непаказам, і ў дадзеным выпадку непаказ – проста больш эфектыўны інструмент», – пракаментаваў сваю пазіцыю Галіцкі. Іх стужку «Пляж\Лес\Тамбур» мінскі глядач таксама не пабачыў.
Што здарылася на самай справе? Быў гэта эмацыянальны байкот, мастацкая дыверсія альбо мастацкі перформанс? Я для сябе знайшоў адказ: гэта быў сапраўдны ўчынак сапраўдных аўтараў. Ніколі дагэтуль прадстаўнікі раз’яднанай айчыннай кінасупольнасці так адкрыта не дэманстравалі прафесійную салідарнасць з тымі, хто пацярпеў ад беспакаранай улады. Такія выпадкі трэба шанаваць і ніколі не забываць. Таму для мяне гэтыя рэжысёры – сапраўдная пераможцы “Лістапада”, якія не пабаяліся паставіць агульныя інтарэсы вышэй за ўласныя.
А вось цяпер, расставіўшы ўсе кропкі над “і”, звернемся непасрэдна да саміх стужак. Пачнём з гульнявой кароткаметражкі «Пляж\Лес\Тамбр», галоўная гераіня якой – маладая дзяўчына – займаецца ёгай за горадам, на беразе возера. Хутка да яе чапляецца малады хлопец на ровары. Раздражнёная яго настырнасцю, дзяўчына збірае рэчы і адпраўляецца на вакзал праз лес. Але новы знаёмы не хоча яе так проста адпускаць.
Адзін з рэжысёраў – Кірыл Галіцкі – два гады таму зняў фільм «Называйце гэта як хочаце», які аказаўся прыстойнай меладрамай пра жанчыну, што перажывае крызіс сярэдняга ўзросту. Знятая вельмі сучаснай кінамовай, як у нас любяць казаць, па-еўрапейску. «Пляж…» працягвае абраны рэжысёрам курс – ён таксама даследуе жаночы свет, але дзейнічае ў іншай плоскасці і не настолькі адназначнымі метадамі. Па сутнасці, перад намі стужка-рэбус, якую можна прыняць за выказванне пра мужчынскі харасмент, а можна – за стакгольмскі сіндром. Ці нават за прыклад праяўлення першага дэвіянтнага кахання. У сюжэце нюансаў шмат, як і прасторы для трактавання і гарачых спрэчак. І гэта выдатна для беларускага гульнявога кіно, якое спрабуе стаць усё больш мнагазначным. І ўсё менш – ідэалагічным і нават нарматыўным.
У дакументальнай стужцы “Перазімаваць” падымаецца зусім іншая праблематыка. Кацярына Махава здымала жыццё сталых вяскоўцаў, якія на ўсю зіму з’язджаюць у сацыяльную ўстанову – Дом сезоннага пражывання, які месціцца ў Вілейскім раёне. Адзінокія бабулі і дзядулі жывуць тут некалькі месяцаў у год, бо здароўе і ўзрост не дазваляюць ім існаваць асобна. Пакуль за акном ляжыць снег і вые сцюжа, старыя бавяць свой час у рэдкіх размовах аб хуткай смерці і неабходнасці пахавання, успамінаюць маладосць і часы Вялікай Айчыннай вайны, глядзяць расійскія ток-шоў і ядуць. І так дзень за днём. Тыдзень за тыднем, месяц за месяцам. Знятая метадам назірання паўтарагадзінная стужка робіцца сапраўдным выпрабаваннем для гледача. Агульныя, амаль статычныя планы памяшканняў інтэрната з яго самотнымі жыхарамі, паўзуць як чарапаха, зліваючыся ў адну непадзельную хвалю часу. І гэты прыём (наўмысна ці не) дабаўляе інтэрактыўнасці кіно: мы на сваёй скуры адчуваем тое, што перажываюць героі стужкі ў рэчаіснасці. “Перазімаваць” – гэта моцная стужка аб непазбежнасці старасці. Калі ты жывы, але да канца засталося не так доўга. Memento mori, раілі старажытныя рымляне. Памятай пра смерць. Здавалася б, якое там, жыць яшчэ і жыць. Але сябе падмануць можна, а вось час – не.
