На пытанне, народная ці аўтарская песня «Купалінка», правільны адказ — і такая, і такая. А дакладней — народная ў аўтарскай апрацоўцы. Твор скампанаваны па прынцыпе народнай песні і перагукаецца з тэкстамі, занатаванымі ў фальклорных зборніках. З якіх рэгіёнаў Беларусі паходзяць народныя адпаведнікі знакамітай «Купалінкі»? Увогуле гісторыя паходжання песні нагадвае сапраўдны дэтэктыў з мноствам таямніц і загадак. Разабрацца з імі спрабуе фалькларыстка Алена Ляшкевіч.

Хто насамрэч напісаў песню

Нядаўна мы пісалі пра гісторыю стварэння песні «Купалінка». Калі каротка, то лічыцца, што яе словы ў 1921 г. напісаў паэт Міхась Чарот, а музыку — Уладзімір Тэраўскі. Песня, якую сёння ведаюць ці не ўсе беларусы, была часткай п’есы «На Купалле», якую ў 1920-х — пачатку 1930-х гадоў больш за 400 разоў паказалі на сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра-1 (колішняя назва Купалаўскага). З усяго мюзікла толькі адна песня да нас і дайшла. Калі аўтараў расстралялі і іх прозвішчы стала нельга пісаць у песенніках, «Купалінку» пазначалі як «народную». І гэта не да канца няпраўда. Падобныя словы сустракаюцца ў тэкстах традыцыйных песень, занатаваных у фальклорных зборніках.

Структура і сюжэт песні

Структура песні, дыялог з тагасветнай істотай (у гэтым выпадку Купалінка, але можа быць і Вясна, Вяснянка, Вясняначка) — даволі тыповая для... вясновых песень. Так-так, купалкі некаторыя фалькларысты адносяць да вясновага каляндарнага цыклу, а ў некаторых беларускіх лакальных традыцыях менавіта да Купалля спяваюць вяснянкі. Класіфікацыю вяснянак прапанавала маскоўская этналінгвістка Таццяна Агапкіна ў кнізе «Этнографические связи календарных песен. Встреча весны в обрядах и фольклоре восточных славян» і пра гэта мы таксама пісалі.

Калі каротка, то дыялогі ў песнях могуць пачынацца пытаннямі:

• Вясна, што ты нам прынесла?

• Вясна-красна, на чым прыйшла?

• Вясна, дзе ты зімавала?

• Вясна, дзе твая дачка?

Менавіта апошні варыянт нас і цікавіць.

Дачка Вясны можа мець імя Мар’яначка, Ульяначка, Таццяначка ці звацца проста панначка / паняначка альбо вясняначка. «Вясняначкай» могуць ласкава зваць і саму Вясну. Яе вобраз у песнях часта блытаецца з вобразам дачкі. Гэты матыў распаўсюджаны ўздоўж Дняпра і яго прытокаў.

У залежнасці ад адказу Вясны выдзяляюцца падсюжэты:

• Вясняначка пасвіць жывёлу; 

• Вясняначка шые сарочку; 

• Вясняначка поле гарод.

Адпаведнікам песні з апошнім варыянтам адказу і ёсць «Купалінка», створаная па народных матывах.

Дзе сустракаюцца песні, падобныя да «Купалінкі»?

Падобныя тэксты сустракаюцца ў этнаграфічных зборніках XIX — пачатку ХХ стст., то-бок надрукаваных яшчэ да стварэння п’есы «На Купалле». Самая ранняя публікацыя — у зборніку Пятра Бяссонава «Беларускія песні» 1871 г.:

А вось варыянты са зборнікаў Паўла Шэйна 1874 і 1887 гг.:

Далей — тэкст, апублікаваны ў 1903 г. у «Смаленскім этнаграфічным зборніку» Уладзіміра Дабравольскага:

Некалькі варыянтаў з восьмага выпуска «Беларускага зборніка» Еўдакіма Раманава:

Гэтыя песні запісаны на Віцебшчыне (Суражскі, Вяліжскі, Гарадоцкі, Віцебскі паветы) і на Смаленшчыне (Парэцкі павет), а таксама ў Барысаўскім павеце — як і вяснянкі з падобным матывам, уздоўж Дняпра і яго прытокаў.

Больш познія запісы можна знайсці ў зборніку «Купальскія і пятроўскія песні» серыі «Беларуская народная творчасць». Тэксты, падобныя да знакамітай «Купалінкі», занатаваны, акрамя Віцебшчыны, у Крупскім, Бярэзінскім, Барысаўскім, Іўеўскім раёнах.

Што было першым — народныя песні ці твор Чарота і Тэраўскага?

Ці можа быць так, што згаданыя ніжэй песні — гэта ўсё варыянты твора Чарота і Тэраўскага, якія пайшлі ў народ? Наўрад ці, бо тэксты вельмі разнастайныя, са шматлікімі варыянтамі:

— Купала, дзе твая дочка?

Купала на Йвана! (паўтараецца пасля кожнага радка)

— А ў гародэе чабор поле,
Чабор поле, ручкі коле,
Чабор рве, за плот кідае.
Няхай чабор свінні з’ядзяць,
Свінні з’ядзяць, валы згудзяць,
Валы згудзяць, коні стопчуць.
Коні стопчуць капытамі,
Малойчыкі — чабатамі (Сялібскі с/с Бярэзінскага р.).

— Купалачка, дзе твая дачка?

Каліна! (паўтараецца пасля кожнага радка)

— На сенажаці кветкі рвець,
Кветкі рвець, вянкі ўець.
Адзін звіла з чырвонай ружы,
Другі звіла з зялёнай руты,
Трэці звіла з жоўтай крапівы.
3 чырвонай ружы — любіліся,
3 зялёнай руты — жаніліся,
3 жоўтай крапівы — разышліся (в. Замошша Барысаўскага р) і г. д.

Загадка тэксту, ідэнтычнага твору Чарота і Тэраўскага

Знайшоўся ўсё ж адзін тэкст, ідэнтычны «Купалінцы» Чарота і Тэраўскага.

— Купалінка, Купалінка,
Цёмная ночка,
Цёмная ночка,
Дзе ж твая дочка?
— Мая дочка у садочку
Ружу, ружу поліць,
Ружу, ружу поліць,
Белы ручкі коліць,
Кветачкі рвець,
Кветачкі рвець,
Вяночкі звівае,
Вяночкі звівае,
Слёзкі пралівае.

Кампазітар Ісаак Любан — аўтар таксама музыкі да песні «Бывайце здаровы», спектакля «Несцерка», фільма «Гадзіннік спыніўся апоўначы» і інш.

Незразумела, ці гэта народная песня, ці ўсё ж аўтарская, што значыць «навейшае паходжанне» ў гэтым кантэксце, чаму не пададзены ноты апрацоўкі самога Тэраўскага, няма ніякіх пазнак пра Чарота...

У прадмове Цітовіч піша, што акрамя народных песень улучыў у зборнік творы прафесійных кампазітараў (але ў пераліку няма спасылкі на «Купалінку») «і некалькі твораў самадзейных кампазітараў, якія набылі шырокую папулярнасць у Беларусі і трывала замацаваліся ў быту нашага народа». Ці можна назваць Любана «самадзейным кампазітарам»? Наўрад ці. «Купалінка» хавае яшчэ шмат загадак.

Такім чынам, «Купалінку» з поўным правам можна назваць народнай песняй у аўтарскай апрацоўцы. Магчыма, Міхась Чарот проста ўставіў народную песню ў п’есу «На Купалле», а, магчыма, пазнака Цітовіча аб «навейшым паходжанні» значыць усё ж аўтарскую апрацоўку слоў.

Алена Ляшкевіч, budzma. org