«Што нас чакае, я не ведаю. Наколькі доўга будзе працягвацца «рэакцыя» — няясна? Аднак беларуская літаратура заўсёды «бярэцца за гуж», працягвае існаваць і шукае выйсце. Часам крыва і коса, што паробіш, аўдыторыя даволі стракатая. Але мы ўсе мамкіны выжывальшчыкі, гэтаму нават вучыць не трэба, сядзіць ужо ў генах, напэўна».
Крытык, даследчык літаратуры, галоўны рэдактар праекта bellit.info Ціхан Чарнякевіч у вялікім інтэрв’ю Budzma.org ацэньвае стан сучаснай беларускай літаратуры (спойлер: усё не так кепска, як чуем часам), кажа пра рэгенерацыю, беларускую прагматыку, свой галоўны боль і шмат іншага надзённага.
— Пытанне пра існаванне беларускай культуры ў экзылі. Ёсць параўнанні з паваеннай эміграцыяй — саламяным агнём, які хутка і моцна загарэўся, але і хутка згас. З іншага боку, кніг беларускіх стала больш выдавацца, ледзь не пра рэнесанс можна пачуць.
— Па-мойму, так і ёсць. Але тут адрозненні ёсць сур’ёзныя, таму што паваенная эміграцыя існавала з параўнальна невялікай колькасцю літаратараў і дзеячаў культуры наогул, з невялікімі магчымасцямі да выдання, і большая частка беларускіх пісьменнікаў — перакладчыкаў, паэтаў, празаікаў — усё-такі пасля прытоку новых людзей у літаратуру і культуру ў 1940-1950-я працавала ў Мінску. Канечне, была пэўная канкурэнцыя, але не сказаць, што кардынальна сур’ёзная, бо асноўная справа рабілася ў Мінску і на яго паваенная эміграцыя шмат у чым арыентавалася, пра яго думала, марыла і гэтак далей.
А тут мы фактычна маем сітуацыю, калі вялікая дзейная частка літаратуры, значна большы працэнт, чым тады, з’ехаў і спрабуе неяк выжыць... Складана параўноўваць, асноўныя аўтары з’ехалі, яны выдалі кнігі, з’явіліся новыя выдавецтвы і выдавецтвы, якія адрадзіліся за мяжой. Культурніцкае жыццё значна больш інтэнсіўнае, чым было ў паваеннай эміграцыі.
Тое добрае, што цяпер адбываецца ў Мінску, можна акуратна назваць скіраванасцю на кансервацыю культуры.
Дазволеная частка культуры — акурат кансервацыя. Гэта архіўная праца, музеі, рэтраспектыўныя выставы, даследаванні таго, што адбывалася раней. Гэта дазволенае. Скажам так, мінулае перапісваецца, фарбуецца, часам слепіцца ад пражэктараў прапагандысцкіх, але не закрэсліваецца, існуе, можа жыць у пэўных рамках.
Скіраваная ў будучыню частка культуры вельмі моцна прарэджаная, загнаная ў глухі андэрграўнд. Свабодная паэзія, свабодная проза, пераклады таксама — гэта цяпер збольшага за мяжой, выдаецца, прадаецца і чытаецца менавіта ў эміграцыі. Па вялікім рахунку, мы кажам пра тую ж самую аўдыторыю, што і да 2020 года.
Яна і не была, скажам так, нацыянальна ўсеахопнаю, кнігарні «Кнігаўка» ніколі не было ў Бешанковічах або Слаўгарадзе, гэта тыя пару тысяч чалавек, якія ведалі, прыкладам, пра выхад новай папулярнай кнігі...
— Так, яны збіраліся на аўтограф-сесіі, і гэта была поўная «Акадэмкніга».
— Так, а цяпер яны збіраюцца на іншыя аўтограф-сесіі, у Кракаве, Уроцлаве. На кніжных кірмашах і фестывалях у Празе, Вільні, Варшаве. Там сустракаюцца са сваім аўтарам, там купляюць кнігі, чытаюць у сябе дома. Функцыянаванне звязкі «аўтар-кніга-чытач» цяпер адбываецца збольшага за мяжой. Нават проста надрукаваць кніжку прозы ці паэзіі ў Мінску цяпер стала складанай задачай. То бок адзінкі да яе даходзяць. За мяжой гэта дзясяткі прозвішчаў і сотні пазіцый. Мы перад новым годам рабілі на сайце bellit.info «Сто найлепшых кніг 2023-га» — і ў гэты рэйтынг не ўсё ўключылі. Потым нам пісалі, што вось гэта не ўключылі, тое не ўключылі. Ну, таму што немагчыма было ўсё ўціснуць. І вельмі добра было бачна, як падзяляецца карцінка: рэтраспектыўныя даследаванні большай часткай у Беларусі яшчэ захоўваюцца, а вось паэзія, проза, пераклад — выдаюцца за мяжой. Чыста колькасна, можа быць, яшчэ дзіцячай літаратуры ў Беларусі больш выдаецца, таму што гэта дарагое задавальненне, цяжка падняць па фінансах у эміграцыі. Выдаць дзіцячую кніжку з каляровымі ілюстрацыямі на добрай паперы — гэта заўсёды праблема для незалежных выдаўцоў, бо вельмі дорага.
Так атрымалася, што зараз у пэўным сэнсе ўнікальная сітуацыя для гісторыі беларускай літаратуры. Можна параўнаць з 20-мі ці 30-мі гадамі, калі ў Вільні выходзіў Максім Танк ці Наталля Арсеннева, а ў Мінску гэтыя кнігі маглі і не выйсці.
Я не ўяўляю «Журавінавы цвет» у Менску ў 1937-м, але ў Вільні ён выйшаў, і па факце гэта найлепшая кніга беларускай паэзіі 1930-х гадоў. Ну вось прыкладна такая, можа, сітуацыя ствараецца і цяпер.
Што нас чакае, я не ведаю. Наколькі доўга будзе працягвацца «рэакцыя» — няясна? Аднак беларуская літаратура заўсёды «бярэцца за гуж», працягвае існаваць і шукае выйсце. Часам крыва і коса, што паробіш, аўдыторыя даволі стракатая. Але мы ўсе мамкіны выжывальшчыкі, гэтаму нават вучыць не трэба, сядзіць ужо ў генах, напэўна.
Відавочна было па мінулым годзе, як вырас выпуск аўдыякніг, даступных з любой кропкі планеты. Рост, можа, у дзясяткі разоў. Думаю, у гэтым кірунку праца будзе працягвацца. Мы шукаем выйсця для вольнага слова. І вось чалавек, прыкладам, у Масачусетсы можа загрузіць кніжку, яму не трэба нават замаўляць яе, плаціць за дастаўку. І тое самае можа зрабіць чалавек у Беларусі, калі ён хоча.
Заўсёды фішкай беларускай літаратуры было знайсці таго, які шукае кнігу. Доступ да чытача заўсёды быў досыць абмежаваны, апошнім часам таксама. Плюс вялікае навісанне іншых культур, перш за ўсё рускай.
— Ты маеш на ўвазе дамінаванне рускай культуры на беларускім рынку, прасторы?
— Нават у лепшыя часы ў топах продажу ў Беларусі былі расейскамоўныя кнігі, звычайная каланіяльная сітуацыя. Арыентацыя была даволі часта на рускае поле эксперыментаў, і на тым полі сапраўды расло шмат усяго прарыўнога, прабіўнога, яркага, энергічнага. Мінскі рынак збольшага адслойваў шлак і да кавярняў з халвічным рафам даходзіла сапраўды ўсё самае рафінаванае. Я таксама часам любіў пагартаць там нейкі свежы пераклад замежнага бестселеру дзесяцігадовай даўніны.
Але пасля 2022 года мне, па шчырасці, фізічна цяжка чытаць кнігі, напісаныя на рускай мове. Гэта мае персанальныя праблемы, канечне, і даводзіцца з імі весці ўнутраны дыялог.
Аднак я адхіліўся. Пытанне наогул пра каштоўнасці, якія на сябе адзяеш.
Новая эміграцыя значна большая за 10 тысяч наведнікаў кнігарні «Логвінаў», але тут усё вельмі ўскладняецца, кожны для сябе вырашае, ці купіць ён у здымную кватэру ў Вільні, Тбілісі ці Беластоку дзясятак-другі кніжак ці не. Ці будзе ён шукаць для дзіцяці беларускую кнігу, калі ён жыве ў Кракаве? Безумоўна, сімвалічная каштоўнасць беларускай мовы вырасла.
Людзі глыбей усвядомілі, што ёсць свая літаратура, гісторыя. Яны прыходзяць і купляюць, можа быць, першыя свае беларускія кнігі ў прынцыпе. То бок нават пры такіх раскладах аўдыторыя вырасла, чыста колькасна, ну, можа быць, і якасна.
Пры тым, што яна ўся большай часткай купляе гэтыя кнігі за мяжой, але і кнігі на рускай мове гэтай аўдыторыі купіць не так проста — дзеці ўрастаюць у новае асяроддзе, літоўскае ці польскае, нямецкае, амерыканскае. Фокус непазбежна змяняецца.
— Так, цікавасць вырасла. Хаця дзяржаўная палітыка — у адукацыі, у культуры — відавочна зараз з ухілам на ўсход.
— Мы ж бачым працэсы, якія адбываюцца. Бо раней, калі маглі пасадзіць аўтараў Рэгнума, то ці можна гэта зараз уявіць?
Палярызацыя, канечне, расце. У той жа час казаць, што ўсё кепска ў Мінску, таксама не будзеш. Гэта, мякка кажучы, шлях у нікуды. Ці што кепскія ўсе настаўнікі, гісторыкі, дактары, юрысты і г. д., якія засталіся ў Беларусі. А вось тут, за мяжой, маўляў, усе харошыя. Гэта памылковая дыхатамічная пазіцыя.
Паўтаруся, беларуская ідэя — выжыванне. Заўсёды літаратура і культура ў прынцыпе існавала па прынцыпе Грылза, проста выжыць любой цаной. Калі трэба, то можам з’есці жабу, кракадзіла, пераначаваць на ліяне, але выжыць. Беларусы проста знаходзяцца ў стадыі выжывання і мімікрыі пад наяўны стан рэчаў.
Часы зменяцца. Змяняліся гэтыя часы не раз. На жаль, не заўсёды ў лепшы бок.
— Максім Жбанкоў у інтэрв’ю «Будзьма беларусамі» сказаў, што неяк дзіўна будаваць канцэпт культурнага развіцця нацыі на адной лініі — супрацьстаянню «рускаму свету». І без гэтага пракламатыўнага супрацьстаяння можа нічога і не застацца.
— Вядома, адмаўляць тое, што «рускі свет» прапаноўвае свае наратывы, мы не можам. Ён прапаноўвае досыць агрэсіўна, у тым ліку і беларусам, якія ў прынцыпе ўжо ў такой сітуацыі, што гэта прапанова, ад якой немагчыма адмовіцца. Проста таму, што Дон Карлеоне так сказаў. Але калі персанальна табе гэтая прапанова не зробленая, у прынцыпе ты можаш неяк жыць і паасобку ад гэтага.
— Дарэчы, наконт таго, што кнігарні «Логвінаў» няма і не было ў Лепелі ці Докшыцах. У большасці беларускіх райцэнтраў ужо колькі гадоў увогуле ж кнігарняў няма. У Глыбокім у былой кнігарні, прыкладам, казіно, аўтаматы там нейкія гульнявыя. У Літве і Польшчы з гэтым нашмат лепш, нават у невялічкіх гарадках ёсць кнігарні.
— У Беларусі ўсё кіруецца прагматыкай. Калі б праца кнігарні давала прыбытак, то ўсе б хацелі працаваць у кнігарні або адкрываць іх. Што можна з гэтага зараз займець? Шараговы беларус думае, калі я адкрыю шынамантаж які, то буду мець тое і тое. Ці будуць да мяне ідэолагі хадзіць? Хіба парамантаваць свае фальксвагены. Буду ў пашане. Навошта тады спрабаваць адкрыць кнігарні? Прагматыка, як і ва ўсім.
У Польшчы, у Літве, у іншых краінах ЕС ёсць дзяржаўныя субсідыі — і для выдавецтваў, і для перакладчыкаў. Нават у супермаркет зойдзеш — тое, што толькі што выйшла ў Амерыцы ці Англіі, перакладзена ўжо на літоўскую, польскую. Ясна, што на гэта даюцца грошы. Ясна, што гэта сфера каштоўнасцяў, часам нават — ідэалогіі.
Бо гэта ўсё яшчэ важна для дзяржавы. Часткова, крыва, на астаткавым прынцыпе, але важна. Мова, рацыя стану — гэта для іх сцяна, армія, шэнгенская зона, большая за дзяржаўную мяжу. Яна іх ахоўвае ад вельмі многай усякай фігні, у тым ліку ад пагрозы карміць чужую армію. Яны гэта цудоўна разумеюць з савецкіх часоў. Яны не пры Латушку замкі ўзнаўлялі, а пры Снечкусе (Антанас Снечкус (1903-1974) — савецкі палітычны дзеяч, першы сакратар Кампартыі Літвы — рэд. Budzma.org)
— Як ідзе навучанне ў Школе маладога пісьменніка?
— Нядрэнна. Дзве былі падзеі летась — гэта новы набор у Школу пісьменніка і заяўкі на конкурс да стагоддзя «Маладняка». У прынцыпе, досыць прадстаўніча было і там, і там. Пад 60 заявак было на конкурс і пад сотню на школу. Мы набіраем звычайна 20-25 чалавек. Заўсёды конкурс чатыры чалавекі на месца. Вельмі шмат цікавых людзей. І мне шкада штогод, што рэальна паўсотні ахвотных не ўключаюцца ў склад школы.
Тыя, хто вучыўся ў мінулыя гады ў школе, яны ўжо вучаць іншых. Выпускнікі 2020 года зрабілі часопіс «Таўбін», выдалі паліцу кніжак ужо. Новая кроў пульсуе, яны заходзяць у літаратуру і ўжо ў ёй застаюцца збольшага. Прынамсі, самыя актыўныя. Ясна, што не ўсе 25 чалавек выдадуць кнігі або створаць свае анлайн-часопісы. Але калі даўно назіраеш, то добра бачыш рэгенерацыю літаратуры, новыя імёны з’яўляюцца.
Праўда, надрукавацца не так проста ім, маладым у тым ліку. Цяпер, у прынцыпе, як і заўсёды, упор на выданне перакладаў. Той жа «Янушкевіч» — гэта збольшага перакладная літаратура плюс гучныя імёны, напрыклад, Альгерд Бахарэвіч, чые кнігі добра прадаюцца. Ясна, што ў камерцыйным свеце прыбытак — гэта прыярытэт.
Але я думаю, што нас яшчэ чакае добры бум новай літаратуры, калі будуць магчымасці яе падтрымаць. Я ўпэўнены ў гэтым, я бачу тэксты. Прастора расце і пашыраецца.
У прынцыпе, усё, што мы можам рабіць, — гэта пашыраць гэтую прастору паціху-патроху. Пры тых магчымасцях, якія ёсць. Хоць у цік-току, хоць у інстаграме, хоць праз падкасты, але хоць неяк. Тут проста трэба шукаць нейкія каналы.
Для мяне асноўны боль — гэта, канечне, тое, што людзі не ўмеюць чытаць. І што часта, калі заходзіць гаворка пра беларускую літаратуру, людзі называюць пару імёнаў і спатыкаюцца.
І часта на пары імёнаў усё і заканчваецца. Не гавораць пра тэкст, пра тое, як напісаны раман ці зборнік вершаў, хутчэй скажуць, што чулі пра такога чалавека, чыталі пра тое ці пра гэтае.
Мая колішняя крытычная дзейнасць уся была больш-менш накіраваная на тое, каб чытаць тэксты і думаць пра тое, што адбываецца. Таму што літаратура заточаная менавіта на тэкст, і яна складаецца з тэкстаў. І трэба іх чытаць. Так яна жыве. Яна вырастае з іншых прачытаных тэкстаў. Новыя вершы вырастаюць з іншых вершаў, а раманы з раманаў. Нават калі чалавек крычыць, што яму анёлы нашапталі, ён усё роўна штосьці чытаў і любіў, і напісаў сваё, арыентуючыся на мову, выпрацаваную недзе «глыбока-глыбока, на дне філіжанкі кавы». Тут можна гаварыць пра палітыку, пра крызісы і гэтак далей, але літаратура складаецца з тэкстаў, і яны размаўляюць паміж сабой. Думаць пра гэтыя тэксты — гэта для мяне персанальна важная задача. У прынцыпе, усё роўна, дзе такое будзе адбывацца, у якім горадзе, у якой краіне. Проста сумна ад гэтага ўвесь час.
Увогуле ўсё ў крызісе, зразумела, таму што сітуацыя крызісная ва ўсім рэгіёне. Але кепскі той крызіс, з якога ты не хочаш выйсці.
— І шмат хто кажа, што змены для Беларусі магчымыя толькі пры зменах усёй рэгіянальнай сітуацыі.
— Усё роўна, мы ж не можам проста сядзець і чакаць, покуль усё зменіцца, тады не будзе ні кніг, ні выдавецтваў, ні кнігарняў. Культуры не будзе. Усе проста пяройдуць на нейкія побытавыя справы. Усё ж такі, калі ёсць пэўная каштоўнасць, то альбо ты лічыш яе каштоўнасцю, альбо не. Мне, напрыклад, цікава цяпер чытаць літоўцаў, таму што для мяне заўсёды гэта была як іншая планета, праз тое, што гэта іншая мова. Яны недаступныя былі для разумення, у прынцыпе нават для візуальнага азнаямлення, калі ты жывеш у Беларусі, ты не можаш такога купіць. Ты можаш штосьці ўшчыпнуць з сусветнай літаратуры, з таго, што ўдалося перакласці і выдаць, але не літоўскае, Літва ў гэтым плане заўсёды была трохі наводдаль. Прытым што ўсе тут бывалі, але пры тым крайне мала ведалі пра гэтую культуру.
Я чытаю гэтыя тэксты і змяняю рэгіянальную сітуацыю ўнутры сябе. Тое, што высілкі будуць сур’ёзныя, я разумею.
То бок мне не хопіць часу на тры новыя раманы Пялевіна і трыццаць тры Дудзі. Але ці так ужо страшна гэта — перастаць харчавацца адным і тым жа сталоўскім супам? Не думаю. Можна прыдумаць штосьці смачнейшае.
Рыгор Сапежынскі, Budzma.org
29 траўня адбудзецца адкрытая лекцыя Ціхана Чарнякевіча «Трэнды сучаснай літаратуры: чаму беларускай кнізе складана прабіцца на заходні рынак». Далучайцеся!
