Напрыканцы мінулага тыдня «Беларусьфільм» парадаваў нас навіной, што працуе над стужкай пра Заходнюю Беларусь з сімптаматычнай назвай «Мы адзіныя». Ну што ж, сапраўды ёсць чаму ўзрадавацца: тыя рэшткі кінастудыі, што засталіся, яшчэ працуюць — а людзей, як вядома, трэба карміць, і гэты рэзон быў ці не адзіным сапраўдным клопатам аддзела кіно Мінкульта на працягу гадоў. Людзі будуць есці — чым не выдатная па цяперашнім часе навіна.
Да таго ж, мы бачым, што «Беларусьфільм» яшчэ можа выклікаць сякія-такія рэакцыі ў публікі, хаця дакладна не ўваходзіць у лігу хайпаробаў. Тое, што публіка ўзбудзілася на стужку пра Заходнюю Беларусь, а зусім не на малазразумелы беларуска-ўзбекскі праект і нават не на яшчэ адзін, пра загінулых летась лётчыкаў (ніхто пакуль не выказаў занепакоенасці, ці не будуць экранныя лётчыкі-героі скарыстаныя прапагандай для таго, каб здзяйсняць подзвіг на фоне «вакханаліі натхнёных Захадам пратэстаў»), ці не падказвае, што нервовай рэўнасцю да мінулага мы, здаецца, кампенсуем нашую абыякавасць да свайго цяперашняга часу — альбо немагчымасць знайсці для яго мову.
Так, гэты «польскі праект» ідэальна ўпісаўся ў цяперашні інфапарадак дня, здабыўшы сабе месца ў адным шэрагу з будаўніцтвам памежнай сцяны, прапагандысцкімі пратэстамі супраць гэтага, руйнаваннем польскіх могілак і агульнай антыпольскай рыторыкай прапаганды. Ну, нарэшце «Беларусьфільм» па вялікім супадзенні ўпісаўся хоць у адзін трэнд, і ягоны гендырэктар можа не трэсціся за сваё крэсла ў момант вырашэння там наверсе, ці падаўжаць яму кантракт.
Гады праз два-тры (у найлепшым выпадку), калі стужка выйдзе (калі выйдзе), яе пракатаюць у пяці пустых кінатэатрах ды з палёгкай забудуць. Праходзілі, ведаем.
Самае цікавае ў той прапанове — постаць рэжысёра-прывіда Івана Крываручкі, якога прыкрывае мастацкае кіраўніцтва Аляксандра Яфрэмава, аднаго з аўтараў новай Канстытуцыі. Феномен урадавых кінарэжысёраў і зіц-рэжысёраў, як і ўсё ў гэтым прыўкрасным кейсе, дастаўся нам з трыццатых. І сціплы псеўданім, чыйго носьбіта не так складана вылічыць у замкнёным і вычышчаным кінаасяродку, сведчыць пра тое, што ўсе добра разумеюць, у якія гульні гуляюць, — і сорам гэтых гульняў таксама.
Так, шмат што ў гэтым кейсе тхніць трыццатымі гадамі, з адной прынцыповай розніцай: у супярэчлівы міжваенны час студыя «Совецкая Белорусь», аналаг «Беларусьфільма», і кіруючае Белдзяржкіно, аналаг Мінкульта, мелі куды складанейшыя стасункі і паміж сабой, і з мясцовым урадам, і з Масквой — і нават уласныя розныя погляды на развіццё кіно, — у адрозненне ад цяперашніх іх пераемнікаў. Можна ўжо нарэшце засведчыць, што гэтыя ўвогуле не маюць поглядаў ні на якое развіццё і ў іх больш не атрымаецца адкруціцца ад відавочнага: праблема беларускага кіно нарэшце не ў тым, што «маладыя прыходзяць нягеглыя».
Да таго ж, трыццатыя гады стваралі сякую-такую супрацьвагу свайму лёкайству — цэлы сацрэалізм, які адказваў за камунікацыю з гледачом, а не з апаратам улады. Такой раскошы цяпер не маем — хіба толькі расійскія серыялы, якія па-ранейшаму цесна кантактуюць з тым самым гледачом найпрасцейшым прамым спосабам і мовай. Шчыра кажучы, гледачы цяперашняму беларускаму кіно толькі замінаюць. Не для іх ружа цвіла.
Але давайце нарэшце да найцікавейшага ў гэтым падарожжы ў мінулае: Заходнюю Беларусь беларускае кіно заўсёды старалася не чапаць. Не, праўда, у свядомы перыяд творчасці — то бок ад адлігі да сучаснасці — ігравыя фільмы пра гэты час можна пералічыць па пальцах і ніводны з іх не выказваецца пра яго прама і рэзка, усё больш цьмяна і «ў ашчушчэніях». Што адліжныя «Лісты да жывых», натхнёныя біяграфіяй Веры Харужай, што «застойная» «Чужая Бацькаўшчына» паводле Адамчыка. Заходняя Беларусь — гэта тое, што абыходзіцца бокам, існуе па-за кантэкстам. Фігура змоўчвання.
Кадр з фільма «Чужая Бацькаўшчына»
Магчыма, калі б Польшча тым часам не належала да сацлагеру, выказванні былі б болей адчувальныя і прапагандысцкія, але маем што маем: калі беларускі кінематограф стаў уласна кінематографам, а не сродкам камунікацыі з уладай, ён пазбягаў гаварыць пра Заходнюю Беларусь. Можна было б сказаць, што гэтае змоўчванне і стварыла глебу для таго, каб цяпер «Беларусьфільм» без аніякіх ваганняў здымаў у разгар антыпольскага прапагандысцкага хайпу фільм пра Заходнюю Беларусь.
Але ж не: цяперашні беларускі кінематограф праз шматгадовую прафанацыю цэлай галіны даўно парваў з досведам папярэднікаў і стварае тое, што стварае, абапіраючыся на што заўгодна, апроч уласна назапашанай традыцыі. Таму кожны фільм у нас «першы беларускі» і кожны кіраўнік «зараз нарэшце ўсё выправіць». (І часам гэты gap нават няблага дзейнічае, але не ў выпадку з «Беларусьфільмам».)
Затое колькі ўсяго нашае кіно нагаварыла пра Заходнюю Беларусь і пра Польшчу напачатку свайго існавання! Але заўважым, тады выказванні пра Заходнюю Беларусь, па-першае, былі сякімі-такімі выказваннямі пра сучаснасць — і гэта моцна адрознівае тагачасны кінематограф ад яго цяперашняга прывіду, які ад 1997 года, калі «Беларусьфільм» стаў Нацыянальнай кінастудыяй, вужом круціцца абы не ляпнуць чаго не таго пра сучаснасць. А па-другое, тады ў кіно не было іншага спосабу існаваць, акрамя як абслугоўваць палітычную кан’юнктуру (цяпер жа, заўважым, такіх спосабаў да халеры, а кіно зноў абірае гэты старэнькі).
Тады палітычная кан’юнктура і прапаганда патрабавалі двух мэсэджаў: «адарваць Беларусь ад Польшчы» і па-мастацку легітымізаваць савецкую ўладу (ведаеце тыя ўсе сюжэты, якія паказваюць, што ўвесь ход гісторыі вёў да немінучага ўсталявання савецкай улады і любое здарэнне здаралася толькі таму, што вяло да рэвалюцыі).
На абслугоўванне першага мэсэджу былі кінутыя моцныя сілы ад самага першага фільма «Лясная быль», адметнага супрацьпастаўленнем «палякаў-паноў», агідных у сваёй перасычанасці, і «беларусаў-мужыкоў», вядома, абаяльна-авантурных. За гэтую «польскую» лінію адказваў у асноўным Юрый Тарыч, які доўгі час лічыўся палачанінам, аж пакуль не высветлілася, што, верагодна, месца нараджэння ў сваёй метрыцы ён выправіў з польскага Плоцка. Тарыч быў таленавітым урадавым рэжысёрам — магчыма, і найталенавіцейшым з усіх урадавых. Давялося саслаць яго ў Манголію будаваць тамтэйшае кіно — настолькі таленавітым і урадавым ён быў.
Кадр з фільма «Лясная быль»
Акрамя «Лясной былі», якая завяршаецца ўводам савецкіх войскаў у Мінск, у Тарыча ёсць яшчэ пыхлівая палітычная «Нянавісць», што апавядае пра забастоўку польскіх працоўных-нафтавікоў, разагнаных войскамі, але запусціўшых пратэсты па краіне. Тут акцэнты змяшчаюцца з нацыянальных на класавыя варункі, і завяршаецца фільм маральнай перамогай камуністаў, якія ўздымаюць антыфашысцкі лозунг. Такім прыёмчыкам беларускае кіно часцяком карысталася ў дваццатыя-трыццатыя, калі ён, да праўды, быў папулярны не толькі ў СССР, — чаму б не скарыстацца і зараз?
Кадр з фільма «Нянавісць»
Цяперашнім творцам фільма пра пакуты беларусаў за польскім часам варта звярнуць увагу на камерную тарычаву стужку «Да заўтра». Там дырэктарка беларускай гімназіі ў Польшчы крыўдзіла сваіх падапечных, крадучы адрасаваную ім гуманітарную дапамогу, а дзяўчат «прадавала» заможным панам. Да гонару Тарыча, які ўмеў і ў эзопаву мову, тая гуманітарная дапамога ў фільме ўсё ж была — і нават даходзіла ажно да ўстановы прызначэння, проста па звычцы нямога кіно адмоўныя персанажы характарызаваліся толькі праз агіду да іх, таму няшчасная сквапная дырэктарка як магла аддувалася за ўсю сістэму зневажання беларусаў у варожай Польшчы. Ды ў цэлым, жыццё беларускіх гімназістаў у Польшчы было такое невыноснае, што, ледзь дацярпеўшы да фінала фільма, яны збеглі ў Савецкую Беларусь. «Да заўтра» — гэта яны кажуць сваім сябрам, з якімі чакаюць хутка ўбачыцца ў БССР.
Кадры з фільма «Да заўтра»
Нарэшце, да дзесяцігоддзя савецкай улады Тарыч зняў паказальны фільм «11 ліпеня» (гэта дата ўваходу савецкіх войскаў у Мінск). Фільм увекавечвае «польскага шпіёна Капусту», які чыніць перашкоды партызанам-бальшавікам падчас вайны з Польшчай і вядзе польскіх уланаў у партызанскі штаб. Там яшчэ ёсць любімы беларускі матыў двух братоў, якія змагаюцца за супрацьлеглыя бакі. Ды ўвогуле гэты нудны юбілейны фільм старанна выконвае ўсе правілы гульні паранаяльнай культуры трыццатых: у ім да чорта герояў-«сувязных» паміж двума лагерамі — ад шпіёнаў да ідэйных перабежчыкаў — і нікому нельга давяраць.
Кадры з фільма «11 ліпеня»
Часам, калі кіношнікі забываліся аддана абслугоўваць прапаганду і ім дазвалялі смешачкі, здараліся і досыць дасціпныя спробы асэнсаваць падзел 1921 года: напрыклад, з’едлівая камедыя «Джэнтльмен і певень» 1928 года. У ёй падзел паміж Заходняй і Усходняй Беларуссю лёг па зямлі польскага графа Вадзецкага, і пана дужа злавала, як перакрыкваюцца праз дзяржаўную мяжу ягоныя польскія пеўні з тымі, савецкімі. Ён загадвае перабіць усіх пеўняў у акрузе, але тым часам здараюцца яшчэ горшыя штукі: ягоны працаўнік, пайшоўшы вяртаць кароў, якія перасеклі мяжу, не вяртаецца з БССР разам з каровамі, а пасля няшчасны граф заўважае ў прыслугі чырвоную хустачку. У канцы ўсе, хто хацеў, апынуцца па правы бок мяжы, і будзе ўсім шчасце і нават салют — і кароўкам таксама (фільм, праўда, захаваўся без канцоўкі, але ж мы верым).
Кадр з фільма «Джэнтльмен і певень»
На канцэпт мяжы варта звярнуць увагу асобна. Беларускае кіно добра так тады папрацавала над ім: ці не ў кожным фільме трыццатых існуе «мяжа» — і гэта не проста «мяжа і мяжа». Гэта мяжа паміж гэтым светам і тым, ад яе ідзе небяспека, з-за якой патрэбна быць пільным, бо нават блізкія і каханыя могуць імкнуцца за гэтую мяжу, а значыцца, жадаць зла Радзіме, і тады з імі трэба без сумневаў расстацца. Уласна, вы зараз прачыталі кароткі змест паранаяльнага фільма «Дачка Радзімы» 1937 года. Калі вы мяркуеце, што той канцэпт ў трыццатых і застаўся, то дарэмна: гэта ці не адзіны наш здабытак з таго часу і дзейнічае ён да гэтае пары. Мяжа паміж тым і гэтым светам дагэтуль існуе — прынамсі, у кіно. Маеце сумневы — гляньце хаця б фільм «Сляды на вадзе» (але, спадзяюся, вы ведаеце, што яго лепш не глядзець).
У гісторыі беларускага кіно ёсць адна загадка: якім чынам «той свет», небяспечны і страшны, стаў «гэтым светам». То бок як аб’ядналіся Беларусі і знікла адрозненне паміж «тым» і «гэтым». Той момант беларускае кіно абышло ціха-ціхенька бокам, але не толькі таму, што абазнаныя ў бюракратычных гульнях кіношныя кіраўнікі здолелі дамовіцца з чыноўнікамі. Шчыра кажучы, гэта маскоўскае кіраўніцтва абмішулілася з кінафіксацыяй «польскага паходу».
У 1939 годзе беларускае кіно ўвогуле не прыходзіла ў прытомнасць. Кінахроніка тады павінна была ўзгадняць усе свае дзеянні з Масквой. Усе здымкі на тэрыторыі Беларусі абавязкова ўзгадняліся і з НКУС, нават фотаапараты былі на нкусаўскім уліку — што казаць пра здымкі на акупаванай тэрыторыі. Таму беларускія кіношнікі добра ўмелі чакаць, аж пакуль не стане «больш не патрэбна». Не нашага ж розуму гэтая справа — здымаць аб’яднанне нас з намі.
Пакуль чакалі загаду з Масквы, ужо і аб’ядналі. Масква і тая апомнілася не адразу і прафукала ўласна «паход», а даганяць яго адправіла ў Заходнюю Украіну слыннага ўкраінскага рэжысёра Аляксандра Даўжэнку (які, дарэчы, у маладосці хадзіў у петлюраўцах, а ў сталасці быў у асабістай перапісцы са Сталіным), каб зняў фільм «Вызваленне». Даўжэнка паехаў і быў надта здзіўлены тым, што Заходняя Украіна не надта радая аб’ядноўвацца, але ўсё роўна стварыў паэтычны вызваленчы фільм, які асабліва нідзе і не паказвалі.
Пасля Даўжэнкі ўжо адправілі беларускіх хранікёраў. Напрыканцы года тыя знялі хроніку пра Беласток, яшчэ ўвесь у белых крыжах на вокнах, а таксама сюжэт «На вызваленай зямлі» пра тое, як сустракаюць жыхары далучаных тэрыторый Чырвоную Армію — вядома ж, радасна — і як утрымліваюць ваеннапалонных — вядома ж, добра.
Дзіўны хранікальны нарыс «Вялікае вызваленне» пра ўваход савецкіх войскаў у Вільню, Беласток і Гародню і «новую жизнь трудящихся Западной Белоруссии и Западной Украины», здаецца, дагэтуль не мае аўтарства — нават Івана Крываручкі не знайшлося. Карацей, неяк не склалася з хронікай.
Ужо ў 1940-м пачалі смялей ездзіць на далучаныя тэрыторыі, здымаць хроніку пра дом-музей Міцкевіча ў Навагрудку і пра гарадзенскі шклозавод. «Той свет» зрабіўся безумоўна «гэтым» імгненна — і да чорта падрабязнасці. Але патрэбная была вялікая мастацкая праўда, без якой падзея заставалася непераканаўчай, бо не замацаваная ў культурнай памяці. Вось калі ёсць вялікі мастацкі фільм — тады насамрэч было.
Калі кінастудыі загадалі такі фільм стварыць, яна так узрадавалася, што адразу прыкінулася мёртвай. Фільма ёй толькі і не хапала: літаральна за год да гэтага студыі загадалі — пасля скандалу на ўвесь Саюз — вяртацца з Ленінграда ў Мінск, але пакуль студыя сабрала пажыткі ды вярнулася, сталіцу перанеслі ў Магілёў, а будоўлю кінастудыі ў Мінску, куды і мусілі вяртацца, замарозілі. Працаваць не было як, фільмы, пачатыя ў Ленінградзе, даздымалі ў Адэсе — а тут яшчэ шчасцейка зняць фільм пра аб’яднанне.
Фільм «Сям’я Януш» выйшаў толькі ў 1941-м і на экранах, дзякуй богу, не з’явіўся. Сцэнар для яго пісаў Яўген Памешчыкаў, аўтар любімых сталінскіх «Трактарыстаў», а здымаў варшавяк па нараджэнні, былы пракурор Сігізмунд Наўроцкі. Памешчыкаў валодаў метадам сацрэалізму, як божанька, але і ён не здолеў выцягнуць з тэмы аб’яднання пераканаўчага сюжэта. Атрымалася нягеглая байка пра вяселле аднаго з чатырох сыноў маці (яна ж, безумоўна, радзіма, а сыны ўвасабляюць класавае сяброўства: адзін калгаснік, адзін вучоны, адзін вайсковец і адзін, малазразумелы, працоўны, ды і вяселле — метафара відавочная: аб’яднанне ж).
Пасярод вяселля брата-вайскоўца выклікаюць у штаб і пачынаецца ўрачыстая мабілізацыя, якой, здаецца, чакалі ўсё жыццё. Калона танкаў, што ідзе па вёсцы, выклікае ў прысутных страшнаватую радасць. У машынах пад транспарантамі «Няхай жыве вялікі Сталін» мужчыны ўрачыста з’язджаюць на вайну, а калі хтосьці з іх вяртаецца з памежным польскім слупом, усе гэтаксама страшнавата радуюцца. Напрыканцы неверагоднага народнага шчасця «освобожденным братьям колхозы Белоруссии» адпраўляюць машыны збожжа: «Так пусть же наши семена буйно взойдут на бывших панских полях».
Адзіная невялічкая драма гэтага райскага сацрэалістычнага свету — у паспешным паведамленні, што малады загінуў у першым жа баі (пасля высветлілася, што не, але маці-радзіма ўжо паспела перайсці ў рэжым стрыманай жалобы і самаадданай працы на карысць фронту: насамрэч кіно ўжо гаварыла мовай надыходзячай вайны).
Людзі не гінуць, вайна не вайна, грандыёзная беспадстаўная радасць жыцця і наканаванасць любых падзей — ці не здаецца вам, што мы дагэтуль не пазбавіліся мовы сацрэалізму?
Але ёсць нюансы: тады, ствараючы такі вось дурнаваты сюжэт, кінастудыя зрабіла ўсё, каб ён не выйшаў на экран. Цяпер жа яна мае выдатны шанец закрыць гештальт і нарэшце зняць дык зняць «наканаваны ўсім ходам гісторыі», вельмі дрэнны фільм пра аб’яднанне Беларусі, якога не ставала ў фільмаграфіі.
І вядома, ужо гэтага шанцу кінастудыя не змарнуе, бо ніякіх фільмаў, акрамя дрэнных, «Беларусьфільм» не здымае ўжо столькі гадоў, што і няёмка спадзявацца на штосьці хаця б нясорамнае і не састарэлае адразу на старце. Да таго ж ён назапасіў досыць бюракратычнай спрытнасці, каб голасна анансаваць свае дрэнныя фільмы, бо не гледачы — ягоная аўдыторыя, і па вялікім рахунку і ім, і нам даўно ўсё адно. Здымуць і здымуць. Абы не было вайны. А, яна ўжо ідзе. Гадкоў праз дваццаць студыя дашкандыбае і да яе, процьма часу падрыхтавацца.
budzma.org
