Прачытаўшы кнігу Андрэя Горвата «Дом», Лявон Вольскі разважае пра тое, колькі ў Беларусі такіх закінутых дамоў, якія будаваліся як радавое гняздо для нашчадкаў. Імперыя знішчыла дамы і знішчыла мары. Аднак Лявон Вольскі не губляе аптымізму і нагадвае, што цяпер расейская імперыя «знаходзіцца на шляху бадзёрага ды ўпэўненага самазьнішчэньня, і мы бліжэй, чым калісьці — да ейнага фіналу».

Нараўлянскі палац як сімвал страчанх мараў

Нечакана прачытаў кнігу Андрэя Горвата «Дом». Гэта мастацка-дакумэнтальны твор пра Нараўлянскі палац — сядзібу шляхецкае сям’і. Тое, што мусіла б звацца «радавым гняздом».

Вокладка кнігі "Дом" Андрэя Горвата

Там ёсьць усе атрыбуты колішняга «панскага» жыцьця — госьці, што завіталі здалёк, вандроўкі, кухары, садоўнікі, гувэрнанткі, кандытарская фабрыка і бровар. Цэнтральная постаць кнігі — памешчык Эдвард Горват. Падчас прачытаньня выразна бачыш ягоную мажную грувасткую постаць і чуеш уладны голас, які аддае загады. Пан Эдвард, без аніякіх сумневаў, любіў гэтую маляўнічую зямлю на беразе Прыпяці і спадзяваўся, што палац зробіцца сапраўдным Домам для шматлікіх наступных пакаленьняў Горватаў.

Фотаздымак з кнігі "Дом" Андрэя Горвата

Колькі гэткіх мейсцаў у Беларусі — стаіць руіна, закінутая, нікому не патрэбная... А гэта, высьвятляецца, была калісьці радавая сядзіба паноў, графаў, князёў, магнатаў.

У гэтых «паноў» будынак адабралі (добра шчэ, калі «паны» ўратаваліся ды пасьпелі зьехаць) і зрабілі там у лепшым выпадку бібліятэку (школу, дом адпачынку), у горшым — склад, загаткантору альбо ўвогуле вар’ятню. Паступова будынак прыходзіў у заняпад, зношваўся, руйнаваўся, кваліфікаваны рамонт за савецкім часам рабіць ня ўмелі (дый ня вельмі хацелася). І вось вынік — стаіць на беразе ці то на ўзьлеску старасьвецкая паўзруйнаваная будыніна, якую, хутчэй за ўсё, цынічныя гар-, рай- ці аблвыканкамаўцы пазбавяць ахоўнага статусу і пусьцяць пад знос. А хтосьці калісьці спадзяваўся, што гэты будынак будзе Домам для ягоных нашчадкаў.

Прарочая размова

Меў я таксама Дом. Не палац, натуральна, ня панскі маёнтак. Проста дом у вёсцы, з усімі выгодамі, дзе можна было жыць круглы год. 

Неяк у госьці (зусім як за старым часам, як да Горватаў у Нароўлю!) прыехаў наш сябра зь Нямеччыны, журналіст і пісьменьнік Інга Пэтц (Ingo Petz), і я пачаў яму распавядаць пра свае грандыёзныя пляны: вось тут будзе студыя, а тут — мастацкая майстэрня... 

Ingo паглядзеў на мяне, як на маленькага хлопчыка, зь лёгкім шкадаваньнем, і сказаў: 

— Ты што, не разумееш, што ўсё гэта ў цябе могуць адабраць? Я б на тваім мейсцы ня надта тут разбудоўваўся. 

«Не, ну гэта ўжо занадта, — падумаў я. — Тэрыторыя, безумоўна, складаная, рызыкоўная, але ж не настолькі. Што, ужо прыедуць, як у 1918-м і рэквізуюць Дом? Часы ўжо, усё ж такі, ня тыя. Ёсьць дакумэнты, права ўласнасьці і ўсё такое». Але размову гэтую я запомніў.

Разьвітаньне з домам

І вось прыйшоў час, калі мне давялося разьвітацца з Домам і ехаць у далёкую дарогу. І неўзабаве на парозе Дому зьявіліся постаці ў форме. Яны адамкнулі дзьверы, ператрэсьлі ўсё ўнутры і зьехалі. І цяпер Дом стаіць, самотны, сумны, цёмны, замкнёны і чакае — як вырашыцца ягоны лёс? 

І колькі цяпер такіх Дамоў стаіць па Беларусі? Сотні? Тысячы?

Як гэта ні маркотна, гісторыя паўтараецца. Хтосьці будуе Дом (бо гэта ў нас закладзена прыродаю — будаваць дамы — для сябе, для сваякоў, для нашчадкаў), а потым пазбаўляецца сваёй маёмасьці і едзе (у лепшым выпадку) у эміграцыю. Домам валодаюць чужыя людзі, для якіх ён нічога ня значыць, і досыць хутка ўсё прыходзіць у занядбанасьць.

Беларусь — гэта паўночна-заходнія імпэрскія задворкі

Калі я быў неадукаваным гістарычна юнаком, мне здавалася, што да рэвалюцыі ўсё было збольшага ўнармавана, але тут ні з пушчы ні з поля прыйшлі бальшавікі-камуністы, зьмянілі парадкі, нарабілі гармідару, і ўсё пакацілася пад адхон. 

Потым я зразумеў, што камуністы, насамрэч, мэтанакіравана працягнулі палітыку царскае ўлады, расейская імпэрыя назвалася па-іншаму, але ня зьнікла, а на тэрыторыях, якія знаходзяцца ў межах імпэрыі, ніколі не было і цяпер няма закону, няма права, няма парадкаў. Усё залежыць ад таго, як вырашаць «наверсе». 

Беларусь, на жаль, ад апошняга падзелу Рэчы Паспалітае і да сёньня знаходзіцца ў расейскай імпэрыі. Гэта паўночна-заходнія імпэрскія задворкі. У 1990-я быў шанец выйсьці з-пад уплыву ці то стварыць умовы для гэтага выхаду, але мы гэтым не скарысталіся, моцная рука абранага народам лідэра вярнула нас у імпэрскія абдымкі (ці то «яжовыя рукавіцы»), і дагэтуль мы там так і целяпаемся.

І ты можаш будаваць Дом для нашчадкаў (яго адбяруць), можаш пісаць геніяльныя кнігі (іх спаляць ці зьнішчаць як-небудзь па-іншаму), можаш ствараць клясную музыку (яе забароняць і павыдаляюць з сэрвэраў), можаш пісаць супэр-карціны (іх здымуць з выставы) — усё гэта марная справа, пакуль тут дамінуе імпэрыя. 

У імпэрыі не існуе раз і назаўжды напісаных законаў. Малюнак Лявона Вольскага

У імпэрыі не існуе раз і назаўжды напісаных законаў, яна іх мяняе, як хоча, а падданыя адно мармычуць: «А мы — чаго? А мы — нічога. Ад нас жа ж нічога не залежыць».

Канец імпэрыі бліжэй, чым калісьці

Імпэрскіх служак раздражняе ўсё, што «ня так», што вылучаецца з агульнага шэра-зялёнага тупаватага кантэксту, што не на той, што трэба, мове, што «ня ўпісваецца». Яны ўсё гэта ўспрымаюць як выклік і пачынаюць «зачыстку».

І ўсё адно людзі будуюць дамы, ствараюць новыя амбітныя музычныя фармацыі, пішуць таленавітыя кнігі й карціны, імпэрыя перамолвае ўсё гэта ў сваіх жорнах — і так па коле.

Адно што кожная імпэрыя — ня вечная. І гэтая — таксама. І — яшчэ раз паўтаруся — цяпер знаходзіцца на шляху бадзёрага ды ўпэўненага самазьнішчэньня, і мы бліжэй, чым калісьці — да ейнага фіналу.

І — хто ведае? — можа, маем шанец пабачыць, як нараўлянскі Дом Горватаў выйдзе са шматгадовай комы, задыхае і вернецца да жыцьця. Разам з тысячамі іншых — вялікіх і малых — Дамоў.

Лявон Вольскі, Budzma.org

*Меркаванне аўтараў рубрыкі «Калумністыка» можа не супадаць з меркаваннем рэдакцыі. Калі вы таксама хацелі б выказацца па актуальнай для Беларусі тэме — пішыце нам на razam@budzma.org