Калі вам на сэрцы цяжка стане,
Адбярэ вам немач рэшту сіл,
Не сумуйце, дзеткі... — Бабка ўстала.
— Дам вам на дарогу дзівасіл.
Так калісьці пісаў у сваім вершы паэт Піліп Пестрак, згадваючы лекавую расліну, якую продкі надзялялі незвычайнай моцай, піша «Звязда».
А памятаеце верш Максіма Багдановіча:
Скарына, доктар лекарскіх навук,
у доўгай вопратцы на вежы сочыць зоры.
Яны спрыяюць! Час! З рухавых рук
Скарыны п’е адвар пан земскі пісар хворы?
Не проста нечаканы вобраз першадрукара і асветніка ў якасці практыкуючага доктара, але і рэаліі тагачаснай медыцыны. Сапраўды, доктар у шаснаццатым стагоддзі мусіў быць і алхімікам, і астролагам, і лекі даваць у адпаведнасці са становішчам зорак. А кліент Скарыны, пан пісар земскі, сочыць за сваім здароўем паводле бляску смарагду ў сваім пярсцёнку...
Экзатычна? Магчыма, праз паўтысячы гадоў гэтак жа будуць глядзець на некаторыя цяперашнія сродкі і спосабы лячэння...
Сёння, у перыяд сусветнай пандэміі, вельмі важна прыслухоўвацца да парад лекараў, у тым ліку датычна рэцэптаў народнай медыцыны. Бо ў сеціве якіх толькі дзіўных панацэй не прапануюць ад віруснай інфекцыі! Ад цытрыны і соды да супу з зялёнай фасолі. І далёка не ўсе рэцэпты бясшкодныя! Героі твораў беларускіх пісьменнікаў таксама нярэдка траплялі ў складаныя сітуацыі, калі даводзілася ратавацца народнымі сродкамі. Давайце ўспомнім гэтыя рэцэпты і ацэнім іх з пункту гледжання сучаснай медыцыны з дапамогай вядучага спецыяліста арганізацыйна-фармацэўтычнага аддзела РУП «Белфармацыя», старшыні клуба гісторыі фармацыі Валянціны Сасонкінай.
1. Цеста з плесняй
У рамане Уладзіміра Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» правадыр сялянскага бунту Карчак цяжка паранены. Пачалася гангрэна — «антонаў агонь». Ратуюць яго на млыне сяляне з дапамогай знахаркі Марты. Як?
«...грубыя рукі дасталі аднекуль жменю шараватай з прозеленню вязкай масы і пачалі раскладаць па ране. Корчак адчуў прыемны халадок.
— Падзякуй свайму богу: тры тыдні не пяклі... Лета, праснакамі абыходзімся, — сказала Марта. — Гэта плесня, што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба.
— Ведаю,— сказаў Корчак. — Здымеш, а ніжэй добрая.
— Ну вось,— сказала Марта. — Калі ёсць божая воля — ачуняеш».
Ці валодала цеста з цвіллю гаючай сілай, альбо гэта фантазія пісьменніка?
Валянціна Сасонкіна: Гэта не фантазія пісьменніка. Цеста з цвіллю (ляпёшка) — адна са старадаўніх лекавых формаў. Цвіль — гэта грыб, плесневыя грыбы ўтвараюць шмат антыбіётыкаў. Першы з іх — пеніцылін з шырокім процімікробным дзеяннем, выкарыстоўваўся для лячэння цяжкіх захворванняў, у тым ліку гангрэны.
2. Шабельнік балотны
Эліза Ажэшка, класік польскай літаратуры, жыла на беларускай зямлі, апісвала ўбачаныя тут сюжэты. І вельмі цікавілася траўніцтвам. У эсэ 1888 года «Людзі і кветкі над Нёманам» яна апісвае сустрэчу з траўніцай Марысяй Карасёвай. Калісьці свёкар прымусіў Марысю падтрымліваць плячыма гружаны воз, кабета падарвалася. Ды так, што не магла хадзіць. Вырашыла ратаваць сябе сама — выпаўзла на луг, нарвала невядомых траў і стала эксперыментаваць, пакуль не знайшла тую, што дапамагла. Патлумачыла Марыся гаючасць расліны тым, што яе лісце нагадвае разгорнутую даланю — а менавіта так ва ўяўленні траўніцы выглядае і жаночы орган.
«Гэтую расліну яна назвала парушэнец-мацічнік». Паколькі Эліза Ажэшка прыводзіць лацінскі назоў ‘comarum palustre’, можна зразумець, што гаворка пра шабельнік балотны.
Валянціна Сасонкіна: Сапраўды, лісце шабельніка балотнага раней выкарыстоўвалася для лячэння гінекалагічных захворванняў. Але часцей за ўсё і ў мінулыя часы, і цяпер прымяняецца карэнішча з шабельніка балотнага для падтрымання функцый апорна-рухальнага апарату. Зараз у асартыменце аптэк маецца шабельнік у таблетках і ў выглядзе гарбаты ў якасці біялагічнай дабаўкі да ежы, а таксама ў выглядзе касметычнага геля-бальзаму для цела.
3. Ягады чарніц
Празаік Леанід Левановіч стварыў цыкл раманаў-хронік пра беларускую пасляваенную вёску Шчыглы, дзе апісвае родныя мясціны каля ракі Бесядзь. У рамане «Палыновы вецер» сустракаем эпізод:
«Зрэшты, няма чаго Бога гнявіць. Яшчэ ў сорак чацвёртым, пасля ранення пад Рагачовам, пракачаўся ў шпіталі чатыры месяцы, і яго камісавалі па блізарукасці. Бравусаў вярнуўся дамоў, акрыяў, маці лячыла ягадамі, найбольш чарніцамі, і о дзіва, ён схаваў у шуфляду стала акуляры і не даставаў іх амаль сорак гадоў!»
Наколькі сапраўды могуць выправіць зрок ягады чарніц?
Валянціна Сасонкіна: Здаўна плады чарніц выкарыстоўваліся і ў народнай, і навуковай медыцыне для паляпшэння зроку. Архіўныя дакументы і ўспаміны ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны таксама пацвярджаюць шырокае ўжыванне дароў прыроды пры вострым недахопе лекаў. Плады чарніц даўно ўжо не прадаюцца ў аптэках. Карыстаюцца павышаным попытам гатовыя сродкі, якія змяшчаюць у сваім складзе экстракт чарніц.
4. Адвар ваўчкоў
У аповесці Івана Сяркова «Мы — хлопцы жывучыя» апісаны побыт пасляваеннай вёскі, у якой не хапала самых жыццёва неабходных рэчаў. Напрыклад, каросту прыстасаваліся лячыць толам з гарматнага снарада. Юныя героі Іван і яго малодшы брат Грышка, празваны Глыжкам за картавасць, застудзіліся і моцна перхаюць.
«Фельчара ў вёсцы няма, і лячыць нас некаму. Фельчара расстралялі немцы яшчэ ў сорак першым разам з апалчэнцамі. Па шаптуху ісці далёка, ды яна і не пойдзе дарма. І бабка лечыць нас сама.
Калі ў яе адлегла ад сэрца, яна ўнесла з сенцаў поўны прыпол сухіх ваўчкоў, натаптала іх у шчарбаты чыгун і, заліўшы вадою, паставіла ў печ.
Ваўчковы адвар, на думку бабкі, — першы сродак ад кашлю. Ніякія дактары і ніякія фельчары табе так не памогуць, як ваўчковы адвар...
А яно ўжо стаіць на стале і дыміць густой парай, і Глыжку ветліва запрашаюць з печы:
— Злазь, пярхун!
...Глыжка, каб не піць адвару, знаходзіць сто адгаворак: то яму горача, то яму многа, то ў яго ўжо і кашаль прайшоў, то ў яго жывот забалеў. Нічога — ваўчкі і жывату памагаюць. Ад бабкі не адкруцішся. Яна стаіць над душой і сочыць за кожным глытком. Мы моршчымся ад гаркаты, а бабка толькі дзівіцца:
— Што — не соладка?
Каб паддаць нам ахвоты, яна і сама, хоць і не кашляе, выпівае карэц-другі гаркаватага варыва, ды яшчэ і пацмоквае, быццам гэта ёй мёд.
— Піце, піце, не вычварайце — усё як рукой здыме».
Валянціна Сасонкіна: З далёкіх часоў людзі добра ведалі гаючае дзеянне ваўчкоў, па-руску — «череды». У хатніх умовах рыхтавалі настой з травы для лячэння не толькі прастуды, але і рэўматызму, падагры, скураных высыпанняў. А яшчэ гэта эфектыўны лекавы сродак пры дыятэзе, рахіце ў дзяцей.
5. Віно з мёдам і маслам
Ульяніца, гераіня рамана Леаніда Дайнекі «След ваўкалака», дзеянне якога адбываецца ў часы полацкага князя Усяслава Чарадзея, цяжка захварэла. Яна ўпэўнена, што гэта — пакаранне за тое, што без бацькоўскага блаславення выйшла замуж за свайго любімага Белавода. Да Ульяніцы запрасілі шаптух-траўніц.
«Бяззубыя сівыя бабулі распранулі Ульяніцу, пачалі націраць яе сухімі і мокрымі травамі, давалі піць траянку — грэтае віно, змешанае з мёдам, чырвонай глінай і каровіным маслам».
Лячэнне Ульяніцы не дапамагло, але ўсё ж ці ёсць гаючае дзеянне ў апісанай сумесі — «траянкі», альбо гэта выдуманая дэталь?
Валянціна Сасонкіна: Вывучаючы пропісі старадаўніх рэцэптаў лекаў, часта сутыкаешся з тым, з якіх незвычайных яна інгрэдыентаў. Да іх адносіцца і «траянка». Магчыма, пры ўжыванні гэтай сумесі разлічвалі на дзеянне віна ў якасці ўзбуджальнага і ўмацавальнага сродку, чырвонай гліны — як гемастатычнага і вяжучага. Паколькі мёд валодае раздражняльным дзеяннем на запаленую слізістую абалонку горла, у склад дададзена масла (для змякчэння). Што ж датычыцца неэфектыўнасці дзеяння сумесі, на мой погляд, тут або занадта цяжкая форма хваробы Ульяніцы, або не зусім правільна пастаўлены дыягназ.
***
Што ж, як бачыце, у беларускай літаратуры сустракаюцца і сапраўды карысныя парады. Але ж і сама беларуская літаратура, яе найлепшыя творы, з’яўляюцца найлепшымі лекамі для душы, ад гістарычнага бяспамяцтва! Не забывайце іх ужываць!
Людміла Рублеўская, «Звязда»
