Анастасія Зелянкова
– Ці шмат часу заняла праца над кнігай?
– Напэўна, варта размежаваць той момант, калі да мяне ў рукі трапілі дзённікі, і момант, калі я прыступіла да непасрэднай працы над кнігай. Аднойчы са мной праз сацсеткі звязаўся Уладзімір Ятчэня, падзякаваў за нейкі мой тэкст і прапанаваў пачытаць дзённікі свайго дзеда Іосіфа – ці не будзе з іх якой карысці? У выніку паўтара года таму паводле тых дзённікаў у "Салідарнасці" выйшла серыя матэрыялаў. А неўзабаве з пытаннем, ці не думаю я ўвасобіць гэты цыкл у кнігу, да мяне зввярнуліся з краўдфандынгавай пляцоўкі Ulej. Раней за тую прапанову ніякіх ідэй пра далейшы лёс артыкулаў у мяне не было. Такім чынам, праца менавіта над кнігай заняла прыкладна паўгода.
– Ці дапамагалі ў часе працы сваякі Іосіфа Ятчэні? Усё ж абрэвіятура “НКУС” у сямейнай гісторыі – не абы-які штрых да партрэта...
– Каментары некаторых інтэрнэт-карыстальнікаў з нагоды першых публікацый уразілі ўнука Іосіфа Ятчэні. Моцна і непрыемна. Асобныя допісы нават пакрыўдзілі яго. А мне пасля давялося прыкласці шмат намаганняў, каб запэўніць яго, што той цыкл працягваць наогул варта. Якраз тады я і прапанавала яму паспрабаваць, да прыкладу, трапіць у архіў КДБ, каб пазнаёміцца са справай яго дзядулі.
– А сама кніга можа нейкімі дагэтуль невядомымі фактамі моцна пакрыўдзіць кагосьці яшчэ?
– Зразумела, што калі ў кнізе сустракаюцца прозвішчы, то такая рызыка ёсць. Але што да гэтага аспекту час гуляе на карысць даследчыка: нават аўтара дзённікаў з намі няма больш за трыццаць гадоў, адпаведна, і ад згаданых у дзённіках людзей засталіся хіба ўнукі. Зноў жа, усё тое, што ён піша пра кагосьці – гэта ягоныя думкі, так што ўсё на ягоным сумленні. Наогул, гэтыя дзённікі – перадусім гістарычны дакумент.
– Працяглы тэрмін падрыхтоўкі кнігі, шчыльны кантакт з сямейнікамі Іосіфа Ятчэні і занурэнне ў тэму аж да спробы трапіць у архівы КДБ – усё гэта мусіла паспрыяць вашаму глыбокаму разуменню асобы аўтара дзённікаў. Як ён сам, на вашу думку, паставіўся б да ідэі іх публікацыі?
– Я думаю, што ён якраз хацеў, каб ягоныя думкі выйшлі на шырокую публіку. Так, ён у сваіх дзённіках піша: “Не ведаю, дзеля чаго я штодня сядаю і пішу іх, не ведаю, навошта мне аднаўляць у памяці былыя падзеі...” Але разам з тым выразна адчуваецца, што звяртаецца аўтар дзённікаў менавіта да грамадства.
– Але, наколькі я зразумеў, сваякам ён іх чытаць не даваў, а ягоны ўнук знайшоў тыя дзённікі ўжо пасля смерці дзеда.
– Не, усё было не так. Сям’я ведала, што ён іх піша, і ўнуку ён кавалачак дзённіка нават зачытваў, паабяцаўшы, што болей дасць пачытаць “пасля”. І незадоўга да смерці сапраўды перадаў нататкі сваякам. Унук, прачытаўшы тыя ўспаміны, зусім іншымі вачыма пачаў глядзець на свайго дзеда, бо ўсё жыццё думаў, што той працаваў у міліцыі. Тэма рэпрэсій у сям’і асабліва не закраналася, а сам Іосіф Ятчэня, якім яго запомніў унук, заўжды асуджаў сталінскі рэжым і крытыкаваў савецкія парадкі. Таму Уладзімір Ятчэня таксама лічыць, што ягоны дзед, пабачыўшы, як сёння сталінізм падымае галаву і высокія дзяржаўныя чыноўнікі дазваляюць сабе маршыраваць у форме НКУС, публікацыю дзённікаў ўхваліў бы. Для яго на самай справе было вельмі важна, каб такое больш не паўтарылася.
– А вось на вашу асабістую думку, чым можна патлумачыць анамальную жывучасць сталінізму? Культ асобы быў выкрыты неўзабаве пасля смерці Сталіна, праўда пра рэпрэсіі ў поўным аб’ёме стала вядомая яшчэ ў Перабудову і першыя гады пасля распаду СССР…
– На першы погляд сітуацыя сапраўды дзіўная, бо цяпер жа існуе процьма літаратуры, фільмаў, дакументаў пра сталінскія рэпрэсіі, і, здавалася б, што можа быць прасцейшым, чым узяць ды ведаць, у якіх маштабах, што ды як тады адбывалася. Сапраўдным дзікунствам выглядае, калі людзі нават не адмаўляюць тыя жудасныя, прытым не такія і аддаленыя ў часе падзеі, а, наадварот, шукаюць ім апраўданне, абгрунтоўваюць іх патрэбнасць “для краіны”, для “вялікай перамогі” і да т.п. Чаму так адбываецца – надзвычай складанае пытанне. Адным з чыннікаў, відаць, выступае час. З часам любы жах забываецца, кожная падзея пачынае ўспрымацца як нешта не датычнае нас непасрэдна. Сыходзяць рэпрэсаваныя родзічы, сыходзяць тыя, хто іх рэпрэсаваў… Яшчэ адзін істотны чыннік – гэта, напэўна, асаблівасці арганізацыі нашага грамадства, нашага палітычнага ладу. У адрозненне ад заходніх краінаў, у нас прыярытэт маюць дзяржаўныя інтарэсы, а каштоўнасці і патрэбы чалавечай асобы адсунутыя на другі план.
– Тэма сталінскіх рэпрэсій непарыўна звязаная з паўстаннем беларускай нацыі і дзяржавы. Рэпрэсіі ў дачыненні да дзеячаў беларускай культуры за часамі Сталіна ледзьве ў простым сэнсе яе не забілі. Курапацкая тэма суправаджала агонію савецкай дзяржавы і здабыццё нашай незалежнасці. Ці няма ў вас адчування, што актуалізацыя сталінскай тэмы – гэта як мінімум прыкмета выспявання ўнутрыграмадскага светапогляднага канфлікту?
– І на гэты конт таксама ёсць розныя меркаванні. Адно можна казаць пэўна: беларусы ў прынцыпе не любяць звяртацца да тэмы сталінскіх рэпрэсій. Здаецца, Сяргей Дубавец калісьці апісваў наша грамадства як сукупнасць дзвюх групаў: адны – ахвяры рэпрэсій, а другія – іхныя каты. Адным сорамна, другім балюча. Таму і тыя, і тыя маўчаць. Сама я лічыла, што тэма дарэшты вычарпаная яшчэ ў 90-я, але падзеі з курапацкімі крыжамі, міністравы галіфэ з лампасамі штурхнулі людзей, тыя пачалі выказваць сваё меркаванне, і раптам высветлілася, што па гэтым балючым пытанні ў грамадстве няма згоды. А ўжо гэты факт, у сваю чаргу, стаў стымулам для мяне.
– Цікава, што і другая вашая кніга, гэтаксама як і першая – "У ложку з беларусам: з гісторыі нацыянальнага сэксу", – прысвечаная тэме, якую беларусы збольшага замоўчваюць.
– Не другая, а трэцяя. Нядаўна ў серыі “100 выдатных дзеячаў беларускай культуры” выйшла мая кніга “Леанід Маракоў”. Мала хто расказаў беларусам пра рэпрэсіі столькі, колькі ён.
– Адчування, што вашая слава даследчыцы беларускага сэксу паўплывала на папулярнасць бягучага праекта, не ўзнікала?
– Калі нешта такое і было, дык толькі адразу як я толькі агучыла тэму. Усё ж гэта дзве розныя кнігі. Хаця абедзве, як мне здаецца, закранаюць тэмы важныя, цікавыя, у чымсьці не да канца даследаваныя. Кнігі ж не таму пішуцца, што хочацца штосьці напісаць. Яны пішуцца, бо ёсць матэрыял, якім немагчыма не падзяліцца.
– Давайце паглядзім на пазітыўны бок грамадскага “водападзелу”. На выданне ахвяравалі больш за 360% ад патрэбнай сумы, не засталіся ўбаку і аказалі спонсарскую падтрымку камерцыйныя структуры. Відавочна, што для гэтых людзей сапраўднае аблічча сталінізму не навіна, і, ахвяруючы на выданне, яны маюць на мэце прыкладна тое самае, што і аўтар дзённікаў.
– Аўдыторыя, мне здаецца, усё ж нашмат шырэйшая. Таксама я думаю, што далёка не кожнае ахвяраванне несла ў сабе пафас грамадзянскага чыну. Рэч у тым, што расповедаў ахвяраў сталінскага рэжыму сапраўды даволі шмат, у той час як магчымасць пазнаёміцца з поглядамі чалавека, які знаходзіўся ў карнай сістэме “па той бок”, надараецца рэдка. А ў выпадку з "Дзённікамі супрацоўніка НКУС" вельмі важна яшчэ і тое, што такі персанаж ні ў якім разе не апраўдвае сталінскі рэжым, палохаецца выпушчанай з-пад кантролю ў яго на вачах нездаровай прагі да здзекаў, а таксама шчыра гідзіцца садызму.
– А вы самі падзяляеце аўтарскі аптымізм? Выхад такой кнігі сёння можа неяк паўплываць на сітуацыю?
– Такой задачы я перад сабой, вядома, не ставіла. Але і тое добра, што пра кнігу гавораць, што адны людзі бачаць зацікаўленасць іншых людзей, іх гатоўнасць ахвяраваць на гэтую справу грошы. Добра і тое, што яна вельмі лёгка чытаецца, але пры гэтым грунтоўна пракаментаваная і мае прыстойны даведкавы апарат. На долю Іосіфа Ятчэні выпаў цікавы лёс, тут было дзе разгарнуцца. Ён жа паспеў і паваяваць у рускім імператарскім войску ў Першую сусветную, і папартызаніць на баку саветаў у Другую...
– Але – дазволю сабе жарт, даруйце, калі ласка, – “любім мы яго не за гэта”...
– А даследаваць прычыны, якія прыводзілі, а то нават і змушалі людзей працаваць у структурах НКУС, – гэта асобная, надзвычай цікавая тэма, і тым цікавейшая, чым больш экзатычны жыццёвы шлях супрацоўніка. А ў Іосіфа Ятчэні лёс вельмі незвычайны. Пятнаццацігадовым хлопчыкам ён збег з дому, трапіў у рускае імператарскае войска. Зведаў вайну, здабыў аўтарытэт з боку афіцэраў, якія пачалі былі падумваць, як бы зрабіць рупліваму хлопцу пратэкцыю для паступлення ў афіцэрскую вучэльню. 1917 год зруйнаваў гэтыя планы, і ён апынуўся ў Яраслаўлі, які быў на той час адным з цэнтраў бежанства. Там ён працаваў швейцарам у доме, які, як выпадкова высветлілася, па справах сардэчных часта адведваў Максім Багдановіч. З паэтам яны размінуліся літаральна на некалькі месяцаў. У Яраслаўлі аўтара дзённікаў заспеў Кастрычніцкі пераварот – у запісах ён дзеліцца сваімі ўражаннямі з гэтай нагоды, у тым ліку апісвае, як неўзабаве са швейцара перакваліфікаваўся ў пісара Чырвонай арміі, апісвае галечу, галадамор з трупаедствам, бачаныя ім у Чалябінску. Усё гэта прымусіла яго бегчы на радзіму, у Беларусь, але і тут ён сутыкнуўся з сур'ёзнымі складанасцямі, бо паходзіў з тэрыторыі, якая належала Польшчы. З фактам біяграфіі пра службу ў Чырвонай арміі там было папросту небяспечна. А на той час, каб паступіць на службу ў міліцыю, хапала элементарнай пісьменнасці, таму, натуральна, ён кінуў цягаць мінулагоднія мерзлыя бульбіны з палёў, каб не памерці з голаду, і ўладкаваўся ў міліцыю. З гэтага ўсё і пачалося. Неўзабаве ён зрабіўся рэзідэнтам, арганізаваў сетку на паўсотні асобаў… Ну і далей па тэксце...
– Мы трохі раней згадвалі архівы КДБ. Пра іх недасяжнасць ходзяць легенды. Ці ўсё там прайшло гладка?
– У архіў КДБ атрымалася трапіць толькі дзякуючы таму, што Іосіф Ятчэня ў свой час і сам быў рэпрэсаваны. Асабістую справу супрацоўніка НКУС атрымаць практычна немагчыма: і звяртацца трэба па месцы працы Ятчэні, і справа магла знікнуць ў часе эвакуацыі ў вайну, і наогул гэта не ўсе фармальныя акалічнасці, якія могуць зрабіцца перашкодай для азнаямлення з ёй – мне выразна далі зразумець, што верагоднасць узнікнення такіх акалічнасцяў немалая. Запыт жа на азнаямленне са справай крымінальнай падаць можа толькі сваяк, папярэдне падрыхтаваўшы ўсе патрэбныя даведкі. Такім чынам, я працавала толькі з крымінальнай справай Іосіфа Ятчэні, праз даверанасць, якую таксама ў нейкі момант давялося перарабляць. Тая частка крымінальнай справы, з якой мне дазволілі пазнаёміцца, на жаль, фактычна дублявала яго аўтабіяграфію. З аднаго боку, гэта адзін з тупікоў у маім даследаванні, але адначасова і афіцыйнае пацвярджэнне пунктаў біяграфіі, выкладзеных у дзённіку. Гэта таксама важны вынік.
– Ці зафіксаваны гэты досвед звароту да закрытых архіваў у кнізе? Многія даследчыкі не адмовіліся б ад такой метадычкі.
– Так, гэты досвед падрабязна выкладзены ў асобным раздзеле. Магчыма, гэта нейкім чынам павялічыць колькасць зваротаў да архіўных матэрыялаў з боку адмыслоўцаў. Або паўплывае на КДБ, і яны зробяць лягчэйшым рэжым доступу да дакументаў амаль стагадовай даўніны. Гэтая сакрэтнасць штодня ўсё больш і больш страчвае сэнс. Супрацоўнікаў органаў часта перакідалі з месца на месца па ўсім абшары СССР, і ў той жа Украіне, дзе архівы рассакрэчаныя, можна адшукаць і падрабязныя біяграфіі некаторых “нашых” персанажаў, і канкрэтныя дакументы, якія пацвярджаюць іх працу ў органах. А пакуль што Беларускі Хельсінскі камітэт распрацаваў метадычку з алгарытмам звароту да гэтых архіваў: якія дакументы рыхтаваць, куды іх і як падаваць і г.д. Яна будзе карысная не толькі для гісторыкаў і даследчыкаў. У найбліжэйшы час мяркую з імі супрацоўнічаць у гэтым кірунку.
– Ага, то бок вось пра што будзе чацвёртая кніга!
– Не, гэта не яна. Па шчырасці, пакуль што хочацца з палёгкай выдыхнуць і адпачыць, бо апошнія тры гады я вельмі шчыльна працую. Напісаннем кніг я займаюся ў пазапрацоўны час, а акрамя гэтага ўвагі патрабуе яшчэ і сям’я. Пакуль што буду проста назіраць за тым, як “пойдуць” "Дзённікі...".
Тэкст і фота кнігі – Сяргей Кандраценка
Фота – Яўген Ерчак
Сачыце за нашымі публікацыямі ў Telegram, Facebook, Вконтакте ды Twitter! А ў нашым Instagram вас чакаюць яскравыя фота!
