“Дык беларуская ого-го як розніцца ад рускай”, – думаецца ў юнацтве, калі ўважліва сачыць за ўрокамі мовы і літаратуры ў школе і чытаць у вольны час гістарычныя кніжкі. Нават гонар нейкі бярэ, маўляў, во якія мы адметныя, што б там хто ні казаў. Але гэты грунт пад нагамі мякчэе і агульны гумор псуецца, калі аматар беларушчыны воляю лёсу знаёміцца з іншымі славянскімі мовамі. Напрыклад, з польскай. Тут выяўляецца: большасцю таго, што павышала гістарычна заніжаную самаацэнку беларуса, ганарацца яшчэ і чэхі, палякі, украінцы і г.д. І ўжо не так лашчаць вушы жырандолі і фатэлі (PL), сумневы й марозівы (UA). І кожнае слова падаецца здраднікам, быццам бы яно знарок хавала сваё не рабоча-сялянскае паходжанне.
Сапраўды, у беларускай, як і ў большасці моваў, шмат пазычаных слоў, і не толькі з суседніх славянскіх ды сучаснай ангельскай, але і з балцкіх, германскіх моў, грэцкай і лаціны ды іншых.
Сакавітае слова
Мноства беларускіх выразаў вядомых як сакавітыя, самабытныя і трапныя, паходзяць акурат з “балтыцкага словазбору” – ці то проста нашых паўночна-заходніх суседзяў, ці то нашага субстрату, ці то наогул нашых продкаў, як каму падабаецца. Менавіта т. зв. балтызмы часта шануюцца рускамоўнымі беларусамі і ўжываюцца нават у рускім маўленні, бо ад іх смачна ў роце, да таго ж яны добра выражаюць эмоцыю, настрой дый увогуле такія пяшчотныя, шчырасці поўныя, мае, беларускія, родныя, кроўныя.
адліга – літ. atlėga, atlydys, усх.-літ. atlyga,
аскепак – лат. šķēpele ‘асколак’, літ. skepsnė ‘лапік, абрэзак’,
бамбіза – літ. bambiza, bambizas, bambyzas ‘таўстун, пузаты, цяльпук’,
бурбалка – літ. burbuliuoti ‘пускаць бурбалкі, пухірыцца’, лат. burbulet, burbuļuot,
дылда – лат. dilda ‘худы, высокі чалаве’, літ. dilda ‘непаваротлівы, няспрытны чалавек’,
жвавы – літ. žvalus ‘жвавы, бадзёры’,
жывёла – літ. gyvulys; gyvuolis, gyvolis (дыял.),
лайдак – літ. laidokas ‘распуснік, гультай, п’яніца’, лат. laidaks ‘гультай’,
люляць – літ. liūliuoti ‘гайдаць, калыхаць; усыпляць, напяваючы песню’,
мурза, мурзаты – лат. murza, літ. murza,
талака – літ. talka ‘дапамога, супольная праца за пачастунак, узаемадапамога ў рабоце; сабраныя людзі, памочнікі’, лат. talka.
А калі зачапіць паходжанне нашых геаграфічных найменняў, то наогул разварушыцца цэлы вулей нямунасаў, мястраў і іншых швакштаў.
Шляхетнае слова
Багата ў беларускую мову трапіла слоў з польскай або з іншых еўрапейскіх праз польскую. Найперш згадваюцца ўсе адметныя “касцельныя” словы (ксёндз, пацеры, кляштар, ружанец і пад.). Але апроч гэтага, усе слаўныя здабыткі інтэлігентнага заможнага жыцця літоўскай (то бок свойскай) шляхты дабраліся да нашых абшараў акурат у слаўныя часы Рэчы Паспалітай, а цвёрда ўкараніліся ў часы змагання за ейнае аднаўленне ў межах 1772 года, а для паловы беларусаў паланізмы стройна леглі на вякі як камень да каменя брукаваных дарог Пілсудскага. Адсюль маем розныя маёнткі, парэнчы і выкшталцоныя карункі. А таксама праграмнае на вакацыях пад акацыяй у альтанцы сядзела Аліцыя і далей па тэксце.
Зрэшты, калі беларус пачынае вучыць польскую мову, то ладная частка слоў і выразаў даецца лёгка – трэба трохі перакруціць беларускія (падступная тактыка ўяўнага гаварэння на любой славянскай мове), а вось рэшту трэба старанна завучваць. Але ўсё становіцца на свае месцы, калі для параўнання звярнуцца да нямецкай мовы, менавіта адтуль большасць дзіўнотаў і памароцтваў пальшчызны: regał – стэлаж, knajpa – шынок, бар, gmina – такі сабе сельсавет, szlafrok – халат і г.д.
Магдэбурскае слова
Але не толькі польская мова грашыць на т. зв. германізмы, але і нашая, ільняная-жытнёвая. Яшчэ ў эпоху вялікага літоўскага, рускага й жамойцкага да нас разам з найменнямі прыехалі вайсковыя і іерархічныя штукен: гарматы, гетманы, кулі, бурмістры і штыкі. Шмат агульных з нямецкай мовай слоў маем для называння будаўнічых і гарадскіх рэалій: грунт, дах, цэгла, кафля, фарба, цвік, муляр і інш.
Але з германізмамі заўсёды хісткая рэч, бо да канца цяжка сказаць, ці гэта ўзята жыўцом з нямецкай мовы, ці ўсё-ткі прыйшло з ідышу (германскай мовы габрэяў-ашкеназі). А паколькі габрэі на нашых землях жылі поруч з беларусамі і заўжды гергеталі міжсобку, то імаверна, што ладная частка нямецкіх слоў – габрэйскія. Хутчэй за ўсё, гэта будуць словы, звязаныя з гандлем, грашыма, рамесніцтвам, карчмой ды іншымі кагаламі. Калі з хаўрусамі, хеўрамі і лапсярдакамі яшчэ больш-менш зразумела, то вага, кірмаш, келіх, гандаль, рахунак, гармідар, шыльда, шпацыр ды шуфляда застаюцца ці то памежнай, ці то нейтральнай тэрыторыяй.
Моўны лёс часам падкідае такія “памежныя” словы ў люльцы на ганак не па адным, а прыводзіць цэлымі атарамі. І многія мовы, што ў пэўны перыяд існавання адчувалі знешнюю пагрозу (большасць славянскіх), імкнуцца праз пурызм, то бок ачышчэнне ад запазычанняў і замену іх уласнымі словамі, сцвердзіцца. Так, напрыклад, на месцы bilet, computer, theatre у чэшскай мове з’яўляюцца jízdenka, počítač, divadlo. А моцныя мовы, якія “пагражалі” іншым, могуць дазволіць сабе заставацца адкрытымі. І беларуская ў такім разе годна трымае добрую міну пры дрэннай гульні. Да таго ж, звесткі з Ві…педыі аб тым, што 30% самай пашыранай лексікі ангельскай мовы складаюць пазычанні з французскай, вяртаюць прытомнасць. Gleba зноў цвёрдая, herba зялёная, herbata смачная, odor мяккі, harmonia поўная. Ладу беларускай мовы нічога не пагражае.
Уладзь Лянкевіч і Алена Пятровіч
