Сярод бітваў і вайсковых паходаў можа застацца незаўважным самае істотнае. Што стаяла за спробамі Напалеона Банапарта аднавіць акупаваную Рэч Паспалітую? Ці толькі геапалітычныя чыннікі? Гісторыю кахання французскага імператара з нашай шляхцянкай, якая, верагодна, і натхніла яго на рашучыя дзеянні, згадвае Павел Хадзінскі ў «Новым Часе».
Напалеон Банапарт
Трэці і канчатковы падзел нашай радзімы, Рэчы Паспалітай, адбыўся неўзабаве пасьля здушэньня паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі. 1795 год — час зьнікненьня Вялікага Княства Літоўскага. Айчына была захопленая расейцамі. Некаторыя часткі Рэчы Паспалітай былі аддадзеныя Прусіі і Аўстра-Вугоршчыне.
Прыблізна ў гэты ж час на іншым баку Эўропы да ўлады прыходзіць энэргічны карсіканец Напалеон Банапарт. З 1799 году ён распачаў бурлівыя працэсы на ўсім кантынэнце.
Трагічныя падзеі ў нас і захапляльныя пляны Банапарта ў пэўны момант сутыкнуліся. Неабходна было шукаць выйсьце. Што адбылося?
Зьнішчаную Рэч Паспалітую і Напалеона збліжалі ня толькі паэтычныя мары аб волі. Галоўную ролю адыграла рэальная палітыка. Польшча і Вялікае Княства Літоўскае былі надзвычай істотнымі як для Прусіі, так і для Расеі, дзвюх дзяржаваў, якія Напалеон імкнуўся аслабіць. Для нас хаўрус з французскім імпэратарам быў прагматычным выбарам. Тысячы жаўнераў з былой Рэчы Паспалітай згуртаваліся пад сьцягі Напалеона. Яны марылі адрадзіць сваю Бацькаўшчыну.
1807 год стаў пераломным. Тыльзіцкія пагадненьні, падпісаныя на плыце пасярод Нёмана, зьмянілі палітычны ляндшафт Усходняй Эўропы. Калі Напалеон сустрэўся з расейскім царом Аляксандрам I, дыскусіі вяліся вакол шырокага кола эўрапейскіх пытаньняў.
Вынік быў досыць нечаканы. У той час як старая Рэч Паспалітая не была цалкам адноўленая, стварэньне Варшаўскага княства азначала вяртаньне дэ-факта польскай дзяржавы (пра Вялікае Княства Літоўскае тады не было гаворкі). Новая дзяржава ўключала ў сябе землі, вернутыя з палону ў Прусіі.
Варшаўскае княства на 1809 год
Сярод гэтай палітычнай драмы ўзьнікла рамантычная гісторыя.
Напалеону кінулася ў вочы маладая шляхцянка былой Рэчы Паспалітай Марыя Валеўская, з роду Ланчынскіх. Іх адносіны сымбалізавалі глыбокія асабістыя сувязі, якія перапляліся з вялікай палітыкай. Марыя стала сымбалем надзей акупаванай краіны. Яна нашэптвала памкненьні нацыі аднаму з самых уплывовых людзей Эўропы ў гісторыі.
Шляхетны ўплыў
Іх лёсы сутыкнуліся падчас прысутнасьці Напалеона ў Варшаве ў 1807 годзе. У горадзе быў арганізаваны вялікі баль у гонар імпэратара, на якім прысутнічалі шматлікія прадстаўнікі шляхетных радоў. Немагчыма было не зьвярнуць увагу на Марыю зь яе прыгажосьцю. Як кажуць дасьледнікі рамантычнай гісторыі, вочы Напалеона сустрэліся зь яе, і на імгненьне час спыніўся. Імпэратар, які сутыкнуўся з незьлічонымі прыгажунямі Францыі, апынуўся ў пастцы прывабнасьці шляхцянкі з роду Ланчынскіх.
У афіцыйным часопісе «Варшаўскія ведамасьці» зьявіўся тады кароткі абзац: «Яго Вялікасьць Імпэратар прысутнічаў на балі ў доме міністра замежных справаў князя Бэнэвента, падчас якога ён запрасіў на танец жонку камергера Анастазія Валеўскага».
Марыя Ланчынская стала трэцяй жонкай Анастазія Валеўскага, які быў на 50 гадоў старэйшы за яе. Пазьней пан Валеўскі і сам падштурхоўваў Марыю да дзеяньняў на карысьць Рэчы Паспалітай.
Марыя Валеўская (Ланчынская)
Пасьля балю, раніцай да Марыі былі прывезеныя кветкі і допіс Напалеона: «Я бачыў толькі вас, я захапляўся толькі вамі, я жадаю толькі вас». Але Марыя сказала, што адказу ня будзе. Пасьля гэтага былі другі і трэці ліст Напалеона. Урэшце сям’я вырашыла скарыстаць магчымасьць. Марыя паехала да імпэратара.
Калі іх адносіны ўвайшлі ўва ўсю моц, Марыя апынулася ва ўнікальным становішчы. Для суграмадзянаў яна была ня проста каханкай Напалеона, але і голасам, які мог перадаць надзеі і мары падняволенага народу.
Лісты, якімі яны абменьваліся, раскрываюць глыбіню іх жарсьці, але таксама і гарачыя надзеі Марыі на аднаўленьне незалежнасьці. У адным шчымлівым лісьце Марыя напісала Напалеону, дзе выказвала «сьлёзы ўсіх палякаў» і іх агульную мару аб свабодзе. Калі яна казала пра Польшчу, безумоўна мелася на ўвазе і Вялікае Княства Літоўскае, якое ў вуніі з першай і складала Рэч Паспалітую.
Марыя Валеўская (Ланчынская)
Прыватна Марыя зь яе мяккім характарам раз за разам вяртала размову да сваёй ідэі: адраджэньня Рэчы Паспалітай. Напалеон цярпліва размаўляў зь ёю, аднак не выказваў канкрэтнага абяцання. Аргумэнты ў яго заўсёды былі падобныя: суайчыньнікі Марыі Валеўскай дэманструюць згуртаванасьць, сталасьць, яны ваенна падтрымліваюць ягоную барадзьбу з Расейскай імпэрыяй і будуць узнагароджаныя па заслугах. У 1807 годзе так і сталася.
Тыльзіт
Пасля аглушальнай перамогі Напалеона над расейцамі пад Фрыдландам надышоў момант для перамоваў. Асноўнымі пунктамі можна вылучыць наступныя: прызнаньне Расеяй Варшаўскага княства, напаўнезалежнай польскай дзяржавы пад апекай Францыі. А таксама значныя тэрытарыяльныя страты Прусіі, у тым ліку яе тэрыторыі на захад ад Эльбы, што стануць новым Каралеўствам Вэстфалія, якім кіруе брат Напалеона, Жэром Банапарт.
Нягледзячы на тое, што наноў створанае Варшаўскае княства праіснавала толькі да канца вайны з расейцамі і было скасаванае ў 1813 годзе, гэты акт засьведчыў змаганьне з акупантамі.
Аднаўленьне Вялікага Княства Літоўскага ў 1812 годзе ў Вільні было спробай нашай шляхты дамагчыся вяртаньня сваёй дзяржавы з нябыту расейскай акупацыі. Напалеон Банапарт пайшоў на гэта дзеля падтрымкі антырасейскай часткі насельніцтва. Але шэраг ня самых слушных рашэньняў прывёў урэшце да заняпаду ініцыятывы. Гэтая гісторыя вартая асобнага артыкулу.
Сёньня гісторыкі падзеленыя на тых, хто прымае за чыстыю манэту ўплыў Марыі Валеўскай на палітыку Напалеона, і відавочна тых, хто адстойвае тэзу аб непазьбежнасьці палітычных і вайсковых крокаў французскага імпэратара, нягледзячы на рамантычную гісторыю.
Так ці інакш, гэтая гісторыя вельмі прыгожая.
З ліста Марыі Напалеону:
«У тваіх абдымках я забываю ўсё, нават сваю мілую Радзіму. О, сір, няхай гэта не будзе ілюзіяй; вярні яе да жыцьця і дазволь мне ганарыцца тым, што я спрычынілася, нават у найменшай ступені, да гэтага ўваскрашэньня».
З ліста Напалеона Марыі:
«У любым месцы, у любых абставінах маё сэрца, якое кахае, заўсёды будзе аднолькавым. Я прашу вас памятаць гэтую праўду. Якое шчасьце для мяне, калі вы верыце ў яго нязьменную пяшчоту! Я пакідаю вас з жалем».
Сын Марыі Валеўскай і Напалеона — Аляксандар Фларыян Жазэф Валеўскі пры Напалеоне ІІІ быў міністрам замежных справаў Францыі. Іх нашчадкі і сёньня жывуць у Францыі.
