Дарагія беларусы!

Год скончыўся, а вось гэта вось усё — не. Салюты і віншаванні адгрымелі, і цяпер мы, хто застаўся ў краіне, можам пагутарыць сам-насам без спакуслівых метафар, сантыментаў і іншых прыніжальных папулісцкіх хітрыкаў, што суправаджаюць Новы год. Пагутарыць пра тое, пра што пазбягаем нават заікнуцца.

 Пагутарым пра тое, пра што пазбягаем нават заікнуцца.

Неверагоднае лексічнае адзінства

За год мы дасягнулі не толькі новых глыбінь параноі і безнадзейнасці, але і неверагоднага лексічнага адзінства: усе мы разумеем, пра што гаворым, калі гаворым «вось гэта вось усё», але больш не маем ні патрэбы, ні, выглядае, здольнасці фармуляваць, што менавіта з’яўляецца «вось гэтым вось усім».

Мы жылі і паціху дажылі да таго часу, калі «гэта хутка скончыцца» пералаштавалася ў «быў момант, калі гэта магло хутка скончыцца», а пасля адлілося ў зіхатлівае рытарычнае «Калі гэта нарэшце скончыцца?». І значыць, нічога больш не скончыцца.

А памятаеце, мы мармыталі пра немату перад залімітавым досведам гвалту, для якога нават не маем мовы?

Аказалася, што калі пачакаць крышку, пасля яшчэ крышку, і яшчэ, то становіцца відавочным: ніякая гэта не немата перад залімітавасцю, а пачатак будзённага працэсу прыстасавання да «вось гэтага вось усяго». І калі доўга сядзець на беразе гэтай ракі, то можна аднойчы знайсці сябе пасярод зладжанага, выкшталцонага маўчання.

Словы наліпаюць на яго, як навагоднія аздобы і мелодыі на змрочны, падаўлены Мінск, наліпаюць і адвальваюцца.

Выкшталцонае маўчанне - мы больш не маем ні патрэбы, ні, выглядае, здольнасці фармуляваць

Не, маўчанне гэтае не зусім каб маўчанне. Калі на тое пайшло, мы тут «у перыметры» толькі і гаворым, што пра тэрор, арышты, звальненні, затрыманні. Як хочаш сказаць пра што іншае, дык размова перацячэ ў затрыманні, звальненні, арышты, тэрор. І толькі пачынаеш пра тэрор, арышты, звальненні, затрыманні, як гутарка сама сабой збочвае ў штосьці іншае, але яно ўсё адно падразумявае «вось гэта вось усё». То-бок увогуле мы невыносна трындзючыя, але нашае неўрастэнічнае балбатанне — проста дзіўная праява вялікага маўчання, якому не патрэбна слоў.

Ілюзія звычайнага жыцця

Нічога не адбываецца, але калі ж усё гэта нарэшце скончыцца? — менавіта так адчуваецца і прамаўляецца цяпер жыццё ў Беларусі. Адчуваеце — тое маўчанне расшчэпленае. Ілюзія звычайнага жыцця не тое каб супакойвае, а дае апірышча працягваць лічыць сябе неблагім чалавекам, не рэагуючы на зверствы, якія адбываюцца тут жа.

«Я не адзін не рэагую, усё нармальна, проста такі час, калі яно нарэшце скончыцца». Арышты, затрыманні, звальненні, тэрор размеркаваліся ў будзённасці незаўважна, упрыгожыліся каляднымі аздобамі, прыхаваліся штодзённымі клопатамі, магіяй дабрабыту, простай цягласцю жыцця, якое ідзе, тым больш рэкламнай балбатнёй пра «жыць сваё найлепшае жыццё».

Адвечны махавік

Як жылі людзі ў трыццатых?

Я ўпэўненая, жылі добра. Без іроніі — вельмі добра. Казалі, што нічога не адбываецца, раз-пораз мармыталі «Калі гэта ўсё скончыцца?». Сталінскія паралелі таксама надта спакуслівыя, бо калі ўзяць і параўнаць з трыццатымі, то гэты маўклівы, паўзучы, будзённы тэрор вырасце хаця б у той міфалагізаваны і неадольны, адвечны махавік, які рубае ўсё на сваім шляху і нават пачынае «рубаць сваіх», а гэта, пагадзіцеся, іншае футра, тут ужо ёсць прастора і вычварнаму захапленню, якое мы ніколі не прызнаем таму, што агучвае яго Азаронак, а не які абаяльны беларускамоўны няшка.

Трапяткі вусціш ад гэтага «рубаць сваіх» мусіць прыхоўваць тое, што «сваімі» даўно зрабіліся ўсе без выключэння, бо ніхто збольшага ўжо не прамаўляе носьбітаў гвалту як «чужых».

Час прызнаць: гэта вылупліваецца згода

Калі доўга сядзець на беразе гэтай ракі, то аднойчы ў навагоднюю ноч можна пачуць і вушам не паверыць, што мы, беларусы, адна сям’я, аб’яднаная марожаным «Каштан» і глазураванымі сыркамі, — і пытанне сістэмнага гвалту, беспакараных злачынстваў тысяч людзей лёгкім рухам рукі ператворыцца ў невялічкае пытаннечка асабістага праяўлення эмпатыі і памятання пра сямейныя каштоўнасці. Мы, беларусы, адна сям’я, аб’яднаная марожаным «Каштан», гвалтам і катаваннямі. Запісалі.

Калі яшчэ пасядзець на беразе гэтай ракі і памаўчаць, то гіпнатычнае «бы нічога не адбываецца» паціху паліняе ў «так было заўсёды» — і вось там і тут беларусы, аб’яднаныя марожаным «Каштан», а не Канстытуцыяй, сціпла вымаўляюць «тут стагоддзямі нічога не мяняецца» (часам дадаецца яшчэ — «... і не зменіцца»). І не, гэта не адчай, не змірэнне, не расчараванне — дарагія беларусы, час прызнаць: гэта вылупліваецца згода (на якую таксама даўно маем рытарычную санкцыю: «А што рабіць...»). 

Дарагія беларусы ў Беларусі, пакуль не позна, прагаварым: доўгае маўчанне пра рэпрэсіі выхоўвае ў нас ужо не гнеў, а мазахісцкую асалоду, дзёрзкасць выжылага, злосць на з’ехалых, геройства сведкі і нават латэнтнае (а ў каго і адкрытае) захапленне спрычыненасці да жудаснага — «які ў нас кашмар, як нам баліць, уявіце толькі, у які час жывем». Мы ўжо шмат чаго навярнулі на рэпрэсіі — мо таму і баімся гаварыць пра іх па-за межамі наплаканага эмігрантамі?

У якое яшчэ пачуццё аднойчы пералаштуецца тая маўклівая асалода жудасці? У гонар за радзіму? У слёзы па памерлым тыране? У «а харошы быў час, і сыркі смачныя»? У «а вось мы ў вашыя гады...»? У асабістую самагераізацыю па факце заставання ў краіне, у «затое мы не з’ехалі»? У побытавы фашызм? У «можам паўтарыць»? Мы хочам верыць, што паставім канчатковую кропку і ўсё пойдзе як сапраўды трэба, не паўторыцца, не адновіцца, не зверне не туды — проста таму, што мы дастаткова доўга ў гэтым пажылі.

Бачце, які вялізарны механізм запрацаваў у побытавых, выпадкова прамоўленых рэпліках, а тым больш у маўчанні? Мы спачатку прыходзім у жудасць, каб адасобіць сябе ад таго, што адбываецца, пасля ў захапленне ад уласнага гераізму, каб заняць у тым, што адбываецца, зручную пазіцыю, пасля шліфуем усё неадольнасцю, каб зручна было патлумачыць сабе, чаму мы не робім тое, што павінны зрабіць (бо мы ж па часнаку ўсе, паабапал мяжы, ведаем, што трэба рабіць), пасля надыходзіць час «так было заўсёды», каб усё, што адбываецца, адбывалася натуральна і незалежна ад нас. А пасля?

Сапраўдная мэта маўчання

Вангую, пасля вось гэта вось усё проста скончыцца, і вылезе сапраўдная мэта маўчання, свядомай і неўсвядомленай нармалізацыі тэрору: мы маўчалі, і мы рабілі выгляд, што нічога не адбываецца, і мы гаварылі, што так было заўсёды, для таго каб пасля зрабіць выгляд, што нічога асаблівага і не было — і пазбегнуць разбору шапак. Усе прамоўленае і непрамоўленае за гэты час жвава пойдзе ў ход.

Ну не так ужо нас і рэпрэсавалі. І вапшчэ трэба было самім клапаціцца пра сваю бяспеку, дарослыя людзі, ну, вам жа гаварылі. Мы адзін народ, у нас адно на ўсіх марожанае «Каштан», мы проста рабілі сваю працу, мы проста жылі, ва ўсіх дзеці, глазураваныя сыркі, бабуліны блінцы, усе адно адному знаёмыя, сваякі, каханкі і землякі. Так было заўсёды — чаму б гэтаму не адбыцца яшчэ раз?

Вы таксама злуецеся, чытаючы гэтыя радкі? Ну і што вы паробіце з вашай злосцю?

Ці не затым нам патрэбна маўчанне, каб дамагчыся кансэнсусу «грамадскае прымірэнне ў абмен на ненагадванне аб злачынствах»? Каб ніхто не быў вінаваты — дакладней, каб віноўны быў адзін. Добра, два.

Для мараў пра аднаўленне справядлівасці таксама ж ужо маем рытарычны рытуал: мы ж кажам сабе наперад «Ды нічога не будзе» — і тут жа адказваем «У сэнсе — нічога не будзе?». Такое паўтараецца з многіх вуснаў — не каб трошку развеяцца на арэлях расчаравання і надзеі, а каб зацвердзіць расшчэплены наш спосаб існавання: «Нічога не адбываецца. Калі яно нарэшце скончыцца?». І ў такой пастцы, выглядае, адзіны дасяжны, вар’яцкі спосаб аднаўлення справядлівасці — тое самае «рубаць сваіх», праца адвечнага, фатальнага махавіка тэрору. Пакуль ён рубае сваіх, мы зможам задаволіцца ілюзіяй кармы і сваёй адасобленасці.

«Нічога не адбываецца. Калі яно нарэшце скончыцца?»

Што калі мы занадта паверылі фокусам Лені Рыфеншталь і хочам думаць, што мабілізаванае грамадства — гэта такое, якое шчыра адгукаецца на словы правадыра і роўнымі калонамі крочыць іх выконваць. А раз мы крочым няроўна і робячы выгляд, што гэта не мы крочым, гэта нас крочаць (а мы што, мы жывем сваё маленькае жыццё, а што рабіць, калі яно ўжо скончыцца), то мы ніякае не мабілізаванае, а наадварот. І мабілізаваць нас не ўдасца, і мы пройдзем праз агонь і не згарым, праз лайно і не запэцкаемся.

Што калі прызнаць: вось так і выглядае па-за прапагандысцкай пастаноўкай мабілізаванае грамадства — неахвотна, з-пад палкі, робячы выгляд, што яго няма, яно гаворыць «НАДО!», шые злачынныя справы, звальняе, судзіць, катуе, кажа, што нічога не адбываецца, мармыча «Калі яно ўсё скончыцца?» і шчыра пакутуе ад усяго гэтага. І над ім вісіць чорнае ашчушчэніе набліжэння чагосьці. Згода на ціхі тэрор нядрэнна адцягвае ўвагу ад таго трывожнага, страшнага чагосьці. (І як вы разумееце, аднолькава страшныя тут і актыўная вайна, і распаленне тэрору, і аднаўленне справядлівасці.)

Без пажаданняў

Навагоднія звароты прынята завяршаць надзеяй. Я не стану ёю нас прыніжаць, дарагія беларусы. Мы ў поўнай дупе, і чараўнік у блакітным верталёце можа прыляцець хіба толькі бамбіць нас. Каб не сутыкнуцца са сваёй адказнасцю ў гэтым, мы выбіраем губляць рэчаіснасць нашага жыцця. Не такая ўжо і вялікая цана за тое, каб зберагаць пра сябе добрае меркаванне. Жыццё — гэта ж проста час, які міне. Сорам — усяго толькі сацыяльны канструкт.

Таму, дарагія беларусы, без пажаданняў.

Працягваем есці марожанае «Каштан», глазураваныя сыркі, згушчонку ці што нас там яшчэ аб’ядноўвае ў сям’ю, якая, калі трэба, гаворыць «НАДО!», а калі трэба, скажа і «НЕ НАДО!», але як будзе трэба, то зноў «НАДО!», але збольшага памаўчыць.

Яшчэ адзін год нічога не адбудзецца, яшчэ на год далей ад страшнага, пагналі.

Яніна Гаспадыня, малюнкі Андруся Такінданга, Budzma. org

*Меркаванне аўтараў рубрыкі «Калумністыкі» можа не супадаць з меркаваннем рэдакцыі