Нават у эпоху змрочнага Сярэднявечча i наступныя перыяды лiхалецця гэты вясёлы i адначасова гаротны народ не страцiў сваёй iснасцi, пранёсшы ўнікальныя рысы праз стагоддзі. Беларускія казкі і паданні, як не дзіўна, не малююць цыганоў выключна як адмоўных ці падступных персанажаў. Беларускія святочныя традыцыі, як, напрыклад, калядны цыкл, уключаюць вобраз цыгана як магутнага чараўніка, прыход якога трэба ўславіць і за тое атрымаць абарону дома і гаспадаркі ад бяды. У той час як па Еўропе кацiлiся рэлiгiйныя войны, нашым продкам i мігрантам-цыганам хапiла мудрасцi i абачлiвасцi, каб пазбегнуць крайніх праяваў ксенафобіі і варожасцi, захаваць гонар i паразуменне памiж прадстаўнiкамi розных этнiчных груп.
Вядома, што Караль Станіслаў Радзівіл (Пане Каханку) ставіўся з цікавасцю да звычаяў цыган, пад яго патранатам у Міры была заснавана рэзідэнцыя цыганскага караля. У СССР існавалі цэлыя цыганскія калгасы, а ў Віцебску ў 1930-я дзейнічала нават цыганская школа-сямігодка. Калі цыганы з’явіліся на беларускіх землях, прычым тут Егіпет, і як складваліся адносіны цыганоў з месцічамі скрозь стагоддзі, піша Змітро Пілецкі.
Графы, бароны і каралі Малога Егіпта
Упершыню цыганы, выхадцы з далёкай Індыі, зафіксаваны на тэрыторыі Еўропы ў ХІ-ХІІ стст., у межах Візантыйскай імперыі. Ад таго часу розным хвалям і розным групам цыганоў быў наканаваны няпросты (а часам і трагічны) лёс, часта з прымяненнем супраць чужынцаў сярэднявечных нормаў «баніцыі» (пазбаўленне ўсіх правоў) і пакаранняў інквізіцыяй. На думку сучасных даследчыкаў, найбольш верагоднымі шляхамі з’яўлення цыганоў на нашых землях і ў суседняй Польшчы былі кірункі з валашскіх княстваў, дзе іх навярталі ў фактычнае рабства, і з Нямеччыны, асабліва пасля антыцыганскіх законаў канца XV ст. — пачатку XVI ст.
Мапа меркаваных шляхоў рассялення цыганоў у розныя стагоддзі (крыніца: Wikiwand)
Каб крыху панізіць градус ксенафобіі, новыя мігранты аб’яўлялі сябе паломнікамі з хрысціянскай краіны «Малы Егіпет», або збеглымі адтуль праз ганенні хрысціянамі. «Егіпет» цыганскай легенды, верагодна, знаходзіўся дзесьці на азіяцкай тэрыторыі Рамейскай (Візантыйскай) імперыі; з гэтым міфам звязаныя і назвы цыганоў у розных народаў: напрыклад, Roma, Gypsies, Барталамеус, «граф Малога Егіпта» (1472, Нямеччына), Эмаус, «валадар цыган» (1516, Вугоршчына) — адкуль такая важная тытулатура, зафіксаваная тагачаснымі крыніцамі? Дзеля стасункаў з афіцыйнымі ўладамі ў месцах свайго качавання водцам цыганскага племені трэба было неяк і пазначыць, і павысіць свой статус, у адпаведнасці з феадальнымі ўяўленнямі тагачаснага грамадства. А традыцыя апранання ў яскравыя, рознакаляровыя строі, аздобленыя залатымі і сярэбранымі ўпрыгожаннямі, у той час як хрысціянская царква (ды й дзяржава) змушала да аскетычнага жыцця простых тубыльцаў, хутка зрабіла вобраз цыганоў у свядомасці мешканцаў гарадоў і вёсак «людзьмі важнага гатунку».
Цыганоў, прыбылых пад горад Берн у XV ст., храніст назваў «ахрышчанымі паганцамі». Цыганы з «Хронікі Дзіпольда» паўстаюць з «сарацынскімі» рысамі: цемнаскурымі, у адзенні і са зброяй у традыцыях Блізкага Усходу
Дарэчы, у польскую і старабеларускую мовы назва «цыганы» прыйшла з грэчаскай: у візантыйскіх крыніцах з ХІІІ ст. ужываўся тэрмін «аці(н)гане» (αθίγγανος, ατσίγγανος) — «недатыкальныя». Трэба адзначыць, што інстытут «цыганскіх каралёў» у Рэчы Паспалітай цалкам сфармаваўся толькі ў XVIII ст., а да таго зафіксаваныя лідары цыганскіх абшчын называліся сціпла — «старэйшыя».
Цыганы ў Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай
Актам ад 25 мая 1501 г., які прыпісваюць вялікаму князю Аляксандру, згадваецца першы правадыр i старэйшы войт цыганоў Васiль, народу якога гаспадар Літвы надае «вольнасці на вечны час». Да гэтага дакумента, арыгінал якога не захаваўся, у даследчыкаў ёсць пытанні, бо ўпершыню яго выдаў Тэадор Нарбут, «знакаміты» тым, што часта выкарыстоўваў у сваіх працах фальсіфікаты, умысна або праз няведанне ўмоў іх стварэння. Ёсць меркаванне, што фальшывы акт быў замоўлены самой цыганскай абшчынай у XVIII ст., каб падмацаваць сваё прававое становішча.
Цыганская сям’я. Мініяцюра да артыкула аб цыганах з «Сусветнай касмаграфіі» Мюнцэра (1552)
Першыя цыганы XVI ст. былі вандроўнымі, жылі ў буданах і намётах. Першая хваля магла з’явіцца ўжо ў XV ст., перамясціўшыся з поўдня, з Малдавіі праз заходнеўкраінскія землі. Пазнейшыя качавыя групы прыбывалі з Заходняй Еўропы праз польскія землі. Прычым з дакументаў можна меркаваць, што частка іх мела прывілеяваны статус, была на службе ў караля і не была такой беднай і маргінальнай, як пра гэта пішуць у папулярнай літаратуры. З 60 згадак пра цыганоў Рэчы Паспалітай у XVI ст. амаль палова звязана з імем Пятра з Раземберга, які прыбыў са сваёй групай з нямецкіх земляў; з астатніх запісаў толькі шэсць датычацца груп, а не асоб.
Качавыя цыганы ў Беларусі.
У дакументах другой паловы XVI ст. і больш позняга часу згадваюцца ўжо дзве катэгорыі цыган: аселыя і качавыя. Аселыя жылі сем’ямі або невялікімі групамі ў шляхецкіх уладаннях і гарадах, занятыя гандлем і рамяством. У дакументах ёсць згадкі аб гандлі цыганскімі коньмі і мене коней (г. зв. паменка), а таксама аб крадзяжы коней і варажбе як цыганскім рамястве — у асноўным гэта згадкі аб цыганах аселых, занятых працай з коньмі.
Вельмі цікавыя запісы аб цыганах качавых. Так, 26 лістапада 1533 г. у кнігі градскія Полацка ўпісана скарга полацкага мешчаніна «на цыган з Малога Егіпта аб прычыненні шкоды яго дому». 15 верасня 1539 г. у кнігу Гродна ўпісана скарга пана Мікіціна «намесніка пана Мікалаева Кунцэвіча на цыгана, які ўзяў у яго каня-храпуна і трымае яго».
Ганс Бургхамер. Цыганы на кірмашы. Каля 1510 г.
У сярэдзіне XVI ст. на шматлікіх соймах і ў Кароне і ў ВКЛ разглядалася пытанне аб мерах па ўтрыманні цыганоў на зямлі, прымушэнні іх да аселасці. Аднак нават перайшоўшы на рамесную вытворчасць, кірмашовы гандаль, да артыстычных заняткаў, цыганскія радавыя абшчыны не пераўтвараліся ў земляробаў, а фактычна працягвалі мабільны лад жыцця, хіба абмежаваны канкрэтным рэгіёнам.
Цыганы на Літве. Здымак з часопіса «Tygodnik Ilustrowany», Nr 2 за 1908 г.
Калі ў суседняй каталіцкай Польшчы галасы супраць цыганскага знаходжання на землях кароны ўздымаліся не толькі на соймах (баніцыйны закон 1557 г. аб «людзях непатрэбных»), але і інтэлектуальнай часткай грамадства (так, храніст Марцін Бельскі патрабаваў адсяліць цыганоў да татарскіх земляў), то ў разнаверным ВКЛ, нягледзячы на спробы прасунуць антыцыганскія пастановы як у Польшчы (арт. 35 радз. 14 Статута 1588 года паўтарае каронную пастанову), такой хвалі ксенафобіі не назіраецца.
Палажэнне Статута 1588 г. аб цыганах як «людзях непатрэбных», падобна, не надта выконвалася на месцах (і збольшага, верагодна, было інспіравана польскім бокам дзеля «гарманізацыі» заканадаўстваў дзвюх дзяржаў пасля уніі): дакументы не фіксуюць гучных спраў супраць цыганоў ці масавых выгнанняў іх з краіны. Тлумачыцца гэта можа тым, што цыганы не сяліліся на дзяржаўных землях і фактычна хутка абмежавалі свае міграцыі гарадскімі акругамі і прыватнымі валоданнямі магнатэрыі
Пад 1658 г. у гродзенскай кнізе пазначана аб вызваленні цыган, якія просяць міласціну, ад падатку. Як паказвае практыка, цыганы служылі і ў войску: у 1568 г. Гродзенскі сойм пастанавіў, што кожны, хто імкнецца пайсці на вайну, у тым ліку і цыганы, павінны з’явіцца да гетмана збройным, верхам на кані або пешым; хто будзе адважна ваяваць, атрымае ўзнагароду.
У дакументах XVII ст. цыганы згадваюцца ў многіх раёнах, перш за ўсё на ўскраіне мястэчак Нясвіжа, Міра, Слоніма, Смаргоні, Ліды і інш. Паступова яны абжывалі тэрыторыі ў ваколіцах Вільні, Мінска, Барыслава, Віцебска і Слуцка. Абавязкі гэтых гарадоў з магдэбургскім правам і самакіраваннем зводзіліся да выплат пошлін у дзяржаўную казну, у тым ліку на ваенныя патрэбы. У такіх гарадах захоўвалася роля сходу гараджан, гарадское жыццё часта цэнтравалася вакол невялікіх мясцовых рынкаў для гандлю і абмену. Міграцыі цыганскіх абшчын у прыгарадскіх межах дазвалялі апошнім захоўваць традыцыйную гаспадарча-культурную мадэль.
Цыган. Малюнак Юзафа Крашэўскага (1786/9−1864).
У XVII-XVIII стст. скаргі цыган у гарадскіх судах разглядаліся ў агульным справаводстве, як дастаткова інтэграванай часткі грамадства. Напрыклад, у 1663 г. цыган Пётр Лукашэвіч паскардзіўся ў Мсціслаўскі гарадскі суд на цыгана Марка Расланковіча за два разбойніцкія наезды на яго двор. У 1707 г. у гарадскім судзе Кобрына разглядалася скарга цыганкі на цыгана аб пабоях і разбоі.
Цыганка. Палатно Казіміра Альхімовіча, 1840-я гг.
Некаторыя цыганы наймаліся на службу да шляхты і магнатаў. Цыганскія абшчыны фіксуюцца на землях Радзівілаў і Сапегаў, Сангушкаў і Агінскіх — фактычна, ува ўладаннях усёй вялікалітоўскай магнатэрыі, а пазней — і драбнейшай шляхты. На Гарадзеншчыне, у маёнтку каралеўскага каморніка Мацвея Быстрыцкага служыў цыган Бубянец. У яго абавязак уваходзіла аб’язджаць маладых коней. Актыўнае згадванне аб гандлі коньмі і канавальстве ў ВКЛ і шырокі спектр заняткаў цыган сведчаць аб пераходзе да мабільнай аселасці з маятнікавай міграцыяй па замацаванай за групай цыганоў тэрыторыі.
Цыганы. Малюнак Каспара Бароўскага (1785−1854), мастака з Гарадзеншчыны
У XVIII ст. цыганскае паселішча ў мястэчку Мір знаходзілася на землях нясвіжскіх Радзівілаў. Караль Станіслаў Радзівіл (Пане Каханку) ставіўся з цікавасцю да звычаяў цыган, якія ён спрабаваў узаконіць, а таксама даць дадатковыя прывілеі цыганам, у прыватнасці на свабодны гандаль, у ваколіцах Нясвіжа і Міра, якія ў тыя часы, знаходзячыся на буйных гандлёвых шляхах, былі месцам правядзення маштабных кірмашоў. Пад яго патранатам у Міры была заснавана рэзідэнцыя цыганскага караля (старэйшыны), якому ставілася ў віну судовая функцыя і збор падаткаў каралеўскай канцылярыяй.
Ян Казімір зацвердзіў цыганскім каралём Мацеша Каралевіча. У дакументах згадваюцца імёны такіх цыганскіх каралёў, як Дзевалтоўскі, Жуліцкі, Багуслаўскі, Міласніцкі, Марцінкевіч.
Партрэт цыганкі (1888) і партрэт цыгана (1888) пэндзля Яна Станіслава Манюшкі (1853−1908), сына кампазітара Станіслава Манюшкі
Захавалася паданне пра двух цыганскіх каралёў: Гедройца (1767 г.) і Якуба Знамяроўскага, які ў 1780−1795 гг. быў цыганскім каралём у Лідскім павеце і насіў тытул «цыганскага караля Беларусі, Літвы, Украіны і Польшчы» і вызначаўся дэспатызмам. Шырокую вядомасць меў цыганскі кароль Ян Марцінкевіч («баця Ян»), які кіраваў з 1778 па 1790 гг. У прыватнасці, Ігнатам Данілавічам быў прыведзены «Ліст пратэкцыі цыгану Яну Марцінкевічу, старэйшаму, мешчаніну і абывацелю горада Міра», дадзены ў Новым Нясвіжскім замку ў 1778 г. «Ён жыў у мястэчку Мір і любіў раскошу і ва ўсім імкнуўся ўспадкаваць Пане Каханку: пабудаваў маёнтак, ездзіў на пазалочанай карэце, запрэжанай 12 коньмі». Марцінкевіча ўсюды суправаджала шматлікая світа, нібы самога Радзівіла, ён ладзіў балі, на якіх прысутнічалі Радзівілы і іншыя прадстаўнікі шляхты. Пасля смерці Яна Марцінкевіча гэтая пасада перайшла да яго сына, які праз некаторы час з групай цыганоў эміграваў у Асманскую імперыю.
У снежні 1791 г., усяго праз 7 месяцаў пасля прыняцця Канстытуцыі 3 мая, на аснове пастановаў сейма і Канстытуцыі быў выдадзены ўніверсал аб цыганах у Рэчы Паспалітай, які падпісаў сакратар свецкі літоўскі, маршалак каронны і літоўскі Міхал Вандалін Мнішэх. Згодна з ім, перасталі дзейнічаць антыцыганскія пастановы 1557, 1565 і 1578 гг.
Цыганы як аб’екты і творцы мастацтва
Радзівілы і Сапегі запрашалі цыган-цымбалістаў у свае палацы граць і танчыць. У ВКЛ цыгане заваявалі прызнанне як добрыя кавалі, каняводы, спевакі, дрэсіроўшчыкі звяроў, ювеліры, музыканты, танцоры.
Смаргонская акадэмія. Дрэварыт з французскага часопіса «Le Monde Illustre», 1865 г.
Заслугоўвае ўвагі (і далейшага вывучэння) гісторыя Смаргонскай акадэміі — школы дрэсіроўкі мядзведзяў у беларускім мястэчку Смаргонь, дзе вучылі і падрыхтоўвалі мядзведзяў, з якімі пазней цыганы-мядзведнікі Літвы, Беларусі, Польшчы хадзілі па розных краінах. Так, пры Пане Каханку дрэсіравалі да 10 мядзведзяў і некалькі малпаў. Памяць пра смаргонскіх мядзведзяў і радзівілаўскія звярынцы захавалася ў тубыльцаў амаль да нашых дзён. Прыбытак ад перасоўнага цыганскага цырка з мядзведзямі быў даволі стабільны, цыганская абшчына атрымоўвала па гарадах і мястэчках то грошы, то ежу, то рэчы. Пра такі лад жыцця захаваліся мясцовыя прымаўкі: мядзведзя вадзіць — то не зямлю араць, або мядзведзь танчыць — цыгану на сала вязе.
Пералом XVIII-XIX стст. — гэта важны этап новага еўрапейскага гуманізму, эпохі Асветніцтва, і зараджэння этнаграфіі менавіта як навукі. Цікавасць да народаў, якія засяляюць родныя землі, іхны побыт, культура, мова, светаўспрыманне наклалі свой адбітак і на культуру і на мастацтва «тытульных» народаў Еўропы. Не выключэнне ў гэтым працэсе — і землі Рэчы Паспалітай.
Опера «Цыганы» на лібрэта Францішка Князьніна і музыку Міхала Клеафаса Агінскага ставілася ў Слонімскім тэатры Агінскіх (1786)
Польскамоўны паэт, драматург і перакладчык з Віцебшчыны, Францішак Дыянізы Князьнін (1750−1807), працаваўшы на стыку каштоўнасцей ракако і сентыменталізму, фактычна быў адным з першых, хто ўвёў вобраз цыгана ў айчынную музыку. Прычым досвед Князьніна быў настолькі ўдалы (ён збіраў фальклор і нават выкарыстоўваў прастамоўныя выразы ў сваіх п’есах, а верш «Кросенкі» ператварыўся ў народную песню), што пакінуў падмурак для наступнай генерацыі дзеячаў культуры, у тым ліку — натхніў Станіслава Манюшку на ягоную «Яўнуту» («Цыганка») у 1852 г.
Пад пільным позіркам навукі: цыганы ў ХІХ ст.
Этнаграфічныя апісанні цыган на тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца ў 1820-я гг. у рэчышчы навуковых светапоглядаў эпох Асветніцтва і Рамантызму. Перш за ўсё, гэта спецыяльныя працы Ігнацыя Даніловіча «О Cyganach. Wiadomosc historyczna» (1824) і Тэадора Нарбута «Rys historiczny ludu cyganskego» (1830). У навуковых працах ХІХ ст. з’явіліся і першыя малюнкі і фотаздымкі прадстаў¬нікоў этнічных меншасцей нашага краю.
Лекцыі Даніловіча — фактычна першая айчынная навуковая праца аб цыганах
Мікалай Анімеле з Віцебшчыны ў адной з самых ранніх прац аб традыцыйнай культуры беларусаў апісаў практыку сялян звяртацца па варажбу да цыганак, якія за вялікую ўзнагароду і праз маніпуляванне падманваюць іх. Аднак аўтар падкрэсліваў, што з кожным годам такое легкаверства змяншаецца.
Даволі часта ўзгадваў цыган у сваіх падарожных нататках П. М. Шпілеўскі, адным з першых пераказаўшы наратыў аб цыганскім каралі ў Міры і яго выбарах («Путешествие по Полесью и Белорусскому краю»). Шпілеўскі апісаў знешнасць, асноўныя заняткі цыганоў, аднак зрабіў гэта ў такім каланіяльным стылі, што складаецца ўражанне, што сам ён уласна з імі не кантактаваў, а калі і бачыў, то толькі здалёк: «Жывучы качавым ладам, яны падобны да дзікуноў».
Табар цыган (мяркуецца, вугорскія ловар'і) з ваколіц Віцебска, 29 сакавіка 1894 г. Атэлье фатографа Аляксандра Брааца (крыніца: www.kulturom.ru)
Семянтоўскі падаў статыстычныя даныя па Віцебскай губерні, налічыўшы 177 цыган («Этнографический обзор Витебской губернии», 1872). Ён адзначае цікавы момант, звязаны з рэлігійнасцю цыган, фіксуючы, што частка з іх мае каталіцкае веравызнанне. Таксама ён паўтарыў існыя негатыўныя этнічныя стэрэатыпы: «Як мужчыны, так і жанчыны гэтага племені, схільныя да вараўства, п’янства, а апошнія да распусты ў самых цынічных формах». Таксама ён звярнуў увагу на выкарыстанне паміж сабой цыганскай мовы, але і веданне рускай.
Цыган з Лепельшчыны. Фота канца ХІХ — пач. ХХ ст. (крыніца: www.kulturom.ru)
Магілёўскі губернатар Аляксандр Дэмбавецкі ў маштабнай працы «Опыт описания Могилевской губернии…» (1882−1884) даў падрабязную інфармацыю аб тубыльскіх цыганах — іх антрапалагічнае апісанне, формы рэлігійнасці, жыллё, ежу і адзенне. У адрозненне ад Шпілеўскага, які апісвае іх як жабракоў і абарванцаў, у Дэмбавецкага яны маюць нармалёвае адзенне. Пры апісанні комплексу ежы ён падаў інфармацыю аб ужыванні цыганамі падалі на падставе прынцыпу: «…паўшую жывёлу Бог забіў». Аўтар вельмі падрабязна патлумачыў заняткі цыган на простых жыццёвых гісторыях, чаго таксама не знайсці ў іншых этнографаў і краязнаўцаў. Таксама Дэмбавецкі апісаў абрады сямейнага цыклу — радзіны, вяселле і пахаванне.
Цыганы Сенненскага павета Магілёўскай губерні, 1900-я гг. З фондаў БДАКФФД у Дзяржынску
Магілёўскі этнограф Павел Шэйн занатаваў некалькі казак пра цыган («Мужык, цыган і немец», «Цыган і поп», «Мужык і цыган», «Цыган і селянін», «Цыган і гаспадар»), у якіх у гумарыстычнай форме адлюстравана мадэль цыганскай хітрасці, якой трэба баяцца беларусу.
Этнограф з Гомельшчыны Еўдакім Раманаў у аглядзе Віцебскай губерні зрабіў шмат смелых для свайго часу і карысных для навукі высноваў пра цыганоў: так, ён лічыў немэтазгодным палітыку асаджэння цыган: «…натуральных качэўнікаў, перанёсшых 800 гадоў ганенняў, нельга адразу зрабіць земляробамі. Гісторыя паказвае нам, што пераход чалавека з адной стадыі развіцця да другой патрабуе працяглых перыядаў…». А наступны ягоны ліберальны погляд нават сёння не ўсе падзяляюць: «…у адносінах да гэтага народа мы неправыя. Цалкам не ведаючы і не імкнучыся зразумець гэтую нацыю, на падставе адзінкавых фактаў, мы вырашылі, што яны злодзеі, ілгуны, прызвычаіліся бачыць толькі дрэнныя іх бакі, ігнаруючы добрыя, і напрыканцы зусім адвярнуліся ад гэтага не без здольнасцей племені. Зразумела, што яны плацяць нам той самай манетай…».
Цыганка Лепельскага павета.
Этнограф Кірыла Анікіевіч, апісваючы цыган Сенненскага павета, таксама ўжо пазбаўлены этнічных стэрэатыпаў: «Пры барышніцтве цыгане праяўляюць выдатную знаходлівасць, калі-нікалі падманваюць, што аднак характэрна не толькі цыганам, а ўсім барышнікам…». Аўтар падкрэслівае, што мясцовыя сяляне паблажліва адносяцца да цыган, прыгаварваючы: «Цыган не паган, толькі цела закапцела». Ён адзначаў, што адбывалася паступовая метысацыя цыган праз змяшаныя шлюбы, а таксама знікала традыцыйнае адзенне.
Магілёўскія цыганы. Здымак з кнігі Анікіевіча (Аникиевич,
У 1911 г. вядомы этнограф А. К. Сержпутоўскі ў сборніку казак беларусаў-палешукоў надрукаваў некалькі з іх пра цыган («Цыган», «Мужык і цыган»), у якіх беларусы таксама трапна акрэслівалі іх схільнасць да хітрыкаў.
Сям’я цыганоў з-пад Мінска. Здымак Яна Булгака для часопіса «Litwa і Rus» (1912)
Цыганы на сучасным этапе
Апошняя хваля цікавасці да гісторыі і этнаграфіі цыганоў сышла з пачаткам Першай сусветнай вайны. У Савецкай Беларусі фактычна апошнім навуковым выданнем пра жыццё цыганоў стаў артыкул у часопісе «Наш край» (1926).
Цыганы з-пад Мінска. З артыкула Зміцера Даўгялы «Цыганы на Беларусі» ў часопісе «Наш край», 1926 г.
У 1927 г. у Віцебскім раёне быў створаны першы ў СССР цыганскі калгас «Новае жыццё», а ў Жлобінскім раёне быў хутка створаны другі. У 1928−1932 гг. на аснове паўночнага дыялекту была аформлена цыганская пісьменнасць, пачалі выходзіць кнігі і часопісы. У 1930-я ў Віцебску дзейнічала цыганская (адзіная ў БССР) школа-сямігодка.
Калгас «Праца цыган» на Жлобіншчыне. Здымак з часопіса «Беларуская работніца і сялянка», № 23, 1931
Са згортваннем палітыкі беларусізацыі і пачаткам масавых рэпрэсій у БССР тэма беларускіх цыганоў прапала з відавоку амаль на 70 гадоў.
Падчас Другой сусветнай вайны цыганы Беларусі, у адпаведнасці з нацысцкай ідэалогіяй, жорстка знішчаліся ў канцлагерах.
Карычневым трохкутнікам нацысты пазначалі цыганоў у канцлагерах. Так, у малавядомым на сёння Колдычаўскім лагеры Баранавіцкага раёна было знішчана каля 22 тыс. чалавек нацыянальных меншасцей, з іх не меней за 200 цыганоў
Пасля прыняцця закона 1956 г. «Аб далучэнні на працы цыганаў, якія займаюцца бадзяжніцтвам» цыганоў сілком далучалі да аселага ладу жыцця, але яны імкнуліся і ў гэтых умовах утвараць клана-родавыя паселішчы. У выніку з’явіліся некалькі кампактных цыганскіх паселішчаў — Паўночны пасёлак у Мінску, Калодзішчы і Ратамка пад Мінскам, Цітаўка ў Бабруйску.
Дынаміка цыганскага насельніцтва Беларусі за 1897−2009 гг. і даныя перапісу 2009 г. (даныя ўзятыя з адкрытых крыніц)
Беларускiя цыганы да сёння здолелi захаваць свае звычаi, мову, адзенне, музыку i спевы з танцамi. Большасць з «тутэйшых» цыганоў маюць працу і сталае жыллё; нягледзячы на спецыфічнае выхаванне, значная колькасць цыганскіх дзяцей ходзіць у школу; цыганскія абшчыны ствараюць і падтрымліваюць нацыяльна-культурныя арганізацыі і гурткі. Часта аселых беларускіх цыганоў блытаюць з вандроўнымі бесарабскімі (і расійскімі) цыганамі, якія з’явіліся ў часы савецкай «перабудовы» і пазней, у 1990-я гады, прынесшы за сабою і хвалю крымінальнасці. Трэба адзначыць, што ў беларускіх цыганоў інстытут «каралёў» фактычна ў заняпадзе, хаця цыганскі суд і родавыя сувязі ўсё яшчэ захоўваюцца. Галоўнае, што стаўленне да цыганскіх абшчын у Беларусі фармуецца не на плётках, прыдумках ці міфалагемах, але ў працэсе непасрэдных кантактаў з імі, адсюль традыцыйна нізкі ўзровень беларускай ксенафобіі.
Асноўныя крыніцы малюнкаў і тэкстаў
Wikimedia, cyfrowe.mnw.art.pl, polona. pl, kulturom.ru
Ficowski, Jerzy. Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje.
Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej / pod red. Michała Kopczyńskiego i Wojciecha Tygielskiego. — Muzeum Historii Polski, Warszawa, 2010
Даўгяла, Д. Цыганы на Беларусi // Наш край. 1926. № 12
Зиневич, Наталья. Институт цыганских королей в Речи Посполитой.
